15.7.2020
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Είναι η Γη, ένας ζωντανός πλανήτης; Αναμφίβολα ναι, σύμφωνα με την περίφημη θεωρία της Γαίας, την οποία ανέπτυξε εδώ και σχεδόν 50 χρόνια ο διεθνούς φήμης φυσικός Τζέιμς Λάβλοκ (James Lovelock, γενν. 1919). Ο Βρετανός αυτός επιστήμονας, ερευνητής και περιβαλλοντολόγος, 101 χρονών σήμερα, εργάστηκε επί σειρά ετών για την αμερικανική NASA, έως ότου εμπνεύστηκε και ανέπτυξε τη θεωρία της Γαίας· μια θεωρία, η οποία πάντως βασίζεται σε πανάρχαιες δοξασίες και αντιλήψεις, που θαρρείς και έρχεται από το βαθύ παρελθόν της ανθρωπότητας και οδεύει προς το μέλλον του 21ου αιώνα...
Τι ακριβώς είναι η θεωρία της Γαίας; Μας το εξηγεί ο ίδιος ο Λάβλοκ: “Σύμφωνα με τη θεωρία της Γαίας, η εξέλιξη του υλικού περιβάλλοντος, αλλά και των οργανισμών, είναι στενά συνδεδεμένη σε μία αδιαίρετη διαδικασία μίας ενιαίας οντότητας”. Με δυο λόγια, ο πλανήτης μας δεν είναι παρά ένας ζωντανός βιολογικός οργανισμός και αντιδρά όπως ακριβώς αντιδρά και ένα οποιοδήποτε έμβιο ον: άνθρωπος, ζώο, πτηνό, φυτό κτλ. Ή, όπως σχετικά έχει γραφτεί, η Γη είναι ένας ζωντανός πλανήτης και όχι ένας πλανήτης με ζωή! Κάτι που σημαίνει πολύ περισσότερα από αυτά που μπορεί να αντιληφθεί κανείς σε πρώτο βαθμό...
Σημαίνει, πάνω απ' όλα, ότι ο πλανήτης Γη είναι κι αυτός υποκείμενος σε επιθετικές ενέργειες από πλευράς κακόβουλων μικροοργανισμών (μικροβίων), όπως είναι οι διαφόρων ειδών ιοί, τα βακτήρια, οι μύκητες, τα λεγόμενα πρωτόζωα, αλλά και τα μικροφύκη. Φυσικά, και επειδή ο ζωντανός πλανήτης δεν αποτελεί παρά προέκταση του έμβιου οργανισμού, οι επιδράσεις που έχουν οι μικροοργανισμοί πάνω σε ένα μεμονωμένο άτομο -για παράδειγμα, στον άνθρωπο- μεταφράζονται σε ανώτερη κλίμακα, σε πλανητική ομοιόσταση. Έτσι, στους ποικίλλους ιούς που απειλούν τον πλανήτη περιλαμβάνεται και ο ίδιος ο άνθρωπος, με τις λογής λογής βλαβερές δραστηριότητές του!
Πρόκειται για μία πλανητική ασθένεια, η οποία συν τω χρόνω επιμηκύνεται, γεωμετρικά αυξανόμενη, σε βαθμό ακραία επικίνδυνο. Ας πάρουμε υπ' όψη μας απλώς και μόνο τα όσα συνέβησαν στη διάρκεια του τελευταίου αιώνα. Μέσα σε 100 μόλις χρόνια, η ανθρωπότητα βίωσε δύο θερμούς παγκοσμίους πολέμους και εκατοντάδες τοπικούς, έπεσαν δύο πυρηνικές βόμβες σε κατοικημένες περιοχές (Χιροσίμα, Ναγκασάκι) και έγιναν δεκάδες άλλες πυρηνικές δοκιμές, για να μην μιλήσουμε για το δυστύχημα στο Τσερνομπίλ, τα καυσαέρια, το νέφος και όλα όσα φθοροποιά παράγουν διαρκώς οι βιομηχανίες, η αυτοκίνηση κτλ. Εδώ δεν πρόκειται απλώς για “ίωση” που αρρώστησε έναν ολόκληρο πλανήτη ως ζώντα οργανισμό· πρόκειται πλέον για αληθινή γάγγραινα, που κατέλαβε τη Γη, και απειλεί να εξολοθρεύσει όλο το φυσικό περιβάλλον, το οικοσύστημα και, ασφαλώς, τον άνθρωπο!
Υπό αυτές τις συνθήκες, ο Λάβλοκ προέβλεψε εφιαλτικές προοπτικές για τον αιώνα που ζούμε, τον 21ο... Σε άρθρο του στην αγγλική εφημερίδα “Independent”, τον Ιανουάριο του 2006, προειδοποίησε έντονα για τα επακόλουθα της παγκόσμιας υπερθέρμανσης, γράφοντας χαρακτηριστικά τα εξής: “Δισεκατομμύρια ανθρώπων θα πεθάνουν και τα λίγα ικανά για αναπαραγωγή επιζώντα άτομα θα βρίσκονται στον Αρκτικό κύκλο, όπου το κλίμα θα παραμείνει υποφερτό”. Σύμφωνα δε, με τις μετρήσεις του ιδίου, μέχρι το τέλος του τρέχοντος αιώνα η μέση θερμοκρασία στις εύκρατες περιοχές θα αυξηθεί έως και 8°C, ενώ στις τροπικές η αύξηση θα είναι του μεγέθους των 5°C. Έτσι, μεγάλο μέρος του πλανήτη θα μετατραπεί σε άγονη γη (ακατάλληλη για καλλιέργεια) και, ως εκ τούτου, θα είναι μη κατοικήσιμο. Δεν φαίνεται να έχει άδικο: Ήδη σήμερα (2020) η μέση θερμοκρασία, π.χ. στην Ελλάδα, έχει αυξηθεί επικίνδυνα -τουλάχιστον κατά 2 με 3°C- σε σχέση π.χ. με τη δεκαετία του 1980.
Ποια είναι η κύρια αιτία για την υποβάθμιση αυτή του περιβάλλοντος και την απειλή που αναπόφευκτα συνεπάγεται για το σύνολο της ζωής πάνω στον πλανήτη; Είναι, σαφώς, η αντίληψη που ο σύγχρονος άνθρωπος έχει για την ίδια τη ζωή στον πλανήτη Γη, που είναι πέρα για πέρα στρεβλή και αποπροσανατολιστική. Είχε πει άλλοτε ο Λάβλοκ: “Το λάθος που συνεχίζουμε να κάνουμε, είναι ότι προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε τη Γη και το περιβάλλον της αντικειμενικά και από κάποια απόσταση. Τελικά, αυτό είναι αδύνατον. Δεν μπορούμε να είμαστε αποστασιοποιημένοι από τη Γη, αφού είμαστε μέρος του οργανισμού της, που διαρκώς εξελίσσεται, της Γαίας”.
Άρα, ο πλανήτης Γη είναι ένας ζωντανός οργανισμός, ή -για να εκφραστούμε καλύτερα, έχοντας υπ' όψη τις διαστάσεις της- είναι ένας “υπεροργανισμός”: με βάση τις κλίμακες που επικρατούν στον κόσμο μας, ο οργανισμός αυτός είναι εξαιρετικά πιο περίπλοκος, εν σχέσει με εκείνον του μονοκύτταρου μικροοργανισμού ή ακόμη και εν σχέσει με τον ίδιο τον άνθρωπο. “Η ζωή είναι η διαδικασία με την οποία οργανώνεται και λειτουργεί η Γαία στο σύνολό της”, είχε πει άλλοτε ο Λάβλοκ. Συμπέρασμα: Ο πλανήτης Γη είναι ένας σύνθετος μηχανισμός, που υπόκειται στους κανόνες της φυσιολογίας και της κυβερνητικής επιστήμης, αποτελούμενος από επί μέρους οργανισμούς και τα περιβάλλοντά τους. Όπως, δηλαδή, τα κύτταρα δημιουργούν τα δικά τους ιδιαίτερα περιβάλλοντα εντός του ανθρώπινου σώματος, έτσι ακριβώς συμβαίνει και στο κορμί της Γης: Μία πολύπλοκη, όσο και δημιουργική αλληλεπίδραση οργανισμών και περιβαλλόντων χώρων συγκροτεί αυτό που καλούμε ως γενικό σύνολο του πλανήτη μας.
Στην αρχή του άρθρου μας, κάνουμε λόγο για το ότι η θεωρία της Γαίας έρχεται στην πραγματικότητα από το μακρινό ιστορικό παρελθόν, ασχέτως εάν αφορά πρώτιστα το μέλλον. Υπό το πρίσμα αυτό, πρόκειται όντως για ελληνική θεωρία! Αρκεί και μόνο να σκεφτούμε τους Προσωκρατικούς φιλοσόφους, εκείνους που έζησαν και έδρασαν στη διάρκεια του 6ου και του 5ου αιώνα π.Χ., στις θεωρίες των οποίων βρίσκουμε τον “σπερματικό λόγο” της μετέπειτα θεωρίας του πλανήτη Γη ως ζωντανού οργανισμού.
Κλασικό παράδειγμα περί τούτου αποτελεί ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο θεωρούμενος και ως ο “πατέρας” της περίφημης Ιωνικής σχολής. “Αρχή πάντων ύδωρ” υποστήριζε ο μεγάλος Προσωκρατικός φιλόσοφος, για τον οποίο ο μεγάλος Βρετανός διανοούμενος Μπέρντραντ Ράσελ είχε πει ότι: “Η Δυτική φιλοσοφία αρχίζει με τον Θαλή”. Στο έργο του, βρίσκουμε την πρωτο-ιδέα της μεταγενέστερης θεωρίας της Γαίας.
Επίσης, ένας από τους “προπάτορες” της θεωρίας της Γαίας υπήρξε ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος, συντοπίτης και λίγο μεταγενέστερος του δασκάλου του, του Θαλή. Ο Αναξίμανδρος θεωρούσε τη φύση ως έναν ενιαίο μεγάλο σχηματισμό, στο πλαίσιο του οποίου όλα όσα παίρνουν μορφή δημιουργούν ένα είδος “χρέους” που πρέπει να “εξοφληθεί” μέσω της αυτοδιάλυσης (όπου αναπόφευκτα οδηγούνται από τη φθορά ή εντροπία). Με την αυτοδιάλυση ξεκινά απ' την αρχή μια νέα ζωή, εφόσον καινούριες δομές ανασχηματίζονται από τις παλαιότερες. Και ούτω καθ' εξής. Είναι η έννοια της “ολονομίας”, η οποία χαρακτηρίζει τον πλανήτη Γη, όπου όλα τα μέρη λειτουργούν αναπόσπαστα και, ταυτόχρονα, αυτόνομα από το “όλον” σε μεγάλο βαθμό.
Ο Δημόκριτος, ένας υλιστής φιλόσοφος που έδρασε έναν και πλέον αιώνα μετά τους προαναφερθέντες Προσωκρατικούς, ανακάλυψε ότι ο κόσμος γύρω μας αποτελείται από μικροσκοπικά σωματίδια ύλης, τα οποία αποτελούν ένα γενικό σύνολο. Τα σωματίδια αυτά, τα ονόμασε “άτομα”, δηλαδή “άτμητα”, που δεν τέμνονται (κόβονται). Τα άτομα βρίσκονται σε μία διαρκή κίνηση και ουσιαστικά είναι αθάνατα, από τη στιγμή που ποτέ δεν καταστρέφονται, αλλά απλά αλλάζουν μορφές και θέσεις μέσα στο σύμπαν. Κάθε άτομο, στην πραγματικότητα, δεν είναι παρά μία μικρογραφία ενός πλανήτη (συνεπώς, και της Γης) και βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση και αλληλεπίδραση με τα άλλα άτομα-πλανήτες.
Δεν είναι τυχαίο ότι ο αρχαιοελληνικός στοχασμός θεωρούσε τη Γη ως μία ζωντανή θεά: τη Γαία. Η Γαία, μαζί με το Χάος και τον Έρωτα (ή Φάνη), προϋπήρχε της δημιουργίας του κόσμου· ήταν δηλ. μία ιδέα-”προτύπωση”, συμβολίζοντας ξεκάθαρα τον κόσμο της ύλης. Έλεγε ο Ορφικός ύμνος για τη Γαία, ανάμεσα σε άλλα τα εξής σημαντικά: “Γαία θεά, μητέρα των μακάρων και των θνητών ανθρώπων, πάντροφε, πανδώτειρα, τελεσφόρε, παντολέτειρα, αυξιθαλής, φερέκαρπε, που βρίθεις με ωραίες ώρες, έδρανο του αθανάτου Κόσμου, πολυποίκιλε, κούρη, που σε λόχιες ωδίνες κύεις πολυειδή καρπό, αίδια, πολύσεπτε, βαθύστερνη, ολβιόμοιρη, δαίμονα που χαίρεσαι με τις ηδύπνοες πολυάνθεμες χλόες, εμβροχαρή, περί της οποίας ελίσσεται ο πολυδαίδαλος κόσμος των άστρων με την αέναη φύση και τα δεινά ρεύματα. Αλλά μακάρια θεά, ας αυξάνεις τους πολυγηθείς καρπούς έχοντας ευμενές ήτορ, μαζί με όλβο εν ώραις”.
Ήταν άραγε η Γαία, η περίφημη “Μητέρα Γη” ή “Μητέρα Θεά” του απώτατου παρελθόντος; Αυτό πιστεύουν όσοι προβάλλουν τη θέση, πως επί 200.000 χρόνια στη Γη ο Θεός που λατρευόταν ήταν... γυναίκα! Ο ινδουϊσμός, που τόσο επηρεάστηκε από τις αρχαίες ελληνικές αντιλήψεις, πιστεύει σε μία αρχέγονη συμπαντική δύναμη, τη θεά Σάκτι: τη “Μεγάλη Μητέρα”, όπως επίσης την αποκαλούν. Στο βιβλίο της με τίτλο “Το μονοπάτι της Μητέρας”, η Σάβιτρι Λ. Μπες γράφει χαρακτηριστικά: “Η Μητέρα, που βρέθηκε στο σκοτάδι στους δυτικούς πολιτισμούς για χιλιάδες χρόνια, θεωρείται ότι είναι το σύνολο της συμπαντικής ενέργειας”. Κύκλοι του κινήματος της Νέας Εποχής, εδώ και μερικές δεκαετίες, πιστεύουν ακράδαντα ότι η παλιά αυτή λατρεία σιγά σιγά επανέρχεται στο προσκήνιο, κάτι που ευνοεί και το πέρασμα της ανθρωπότητας στη λεγόμενη “εποχή του Υδροχόου”.