22.6.2020
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
“...σαν πάει κάτι
να
γραφή
είναι
ως αν
να γράφονταν
από την άλλη μεριά
αγγελτηρίων
θανάτου
γι' αυτό και
τα ποιήματά μου
είν' τόσο πικραμένα...”
(Νίκου Εγγονόπουλου, “Ποίηση 1948”, από την ποιητική συλλογή “ΕΛΕΥΣΙΣ”, 1948)
Χώρος και χρόνος φανταστικός, μέσα σε εικονικές παραστάσεις, μιας υπερβατικής πραγματικότητας. Αυτά λάμβαναν χώρα, εδώ και αμέτρητους αιώνες, στην περιοχή της Ελευσίνας· όπου και διαδραματίζονταν τα περίφημα Ελευσίνια μυστήρια του ελληνισμού, μια από τις ανώτερες μυσταγωγικές διαδικασίες της αρχέγονης μνήμης.
“Ελευσίνα” σημαίνει “Ελευσίς”, αλλά και “Έλευσις” (= Ερχομός), διαβάζεται δηλαδή αμφίσημα. Αυτό το διφορούμενο νόημα αποτυπώθηκε και στην ομώνυμη ποιητική συλλογή του Νίκου Εγγονόπουλου (1907 - 1985), από το έτος 1948, που ονομάζεται “ΕΛΕΥΣΙΣ”: ο τόνος μπαίνει ελεύθερα, είτε στη λήγουσα, είτε στην προπαραλήγουσα. Ολόκληρη η διαλεκτική σύνθεση του αρχαίου πνεύματος, ενσωματώνεται σε μια και μόνη λέξη.
“Έλευσις” -συνεπώς, και “Ελευσίς”- είναι αναμφίβολα ο Ερχομός (ο μεγάλος Ερχομός), γεγονός που αντανακλάται χιλιάδες χρόνια πίσω, στον μύθο της θεάς Δήμητρας και της κόρης της, της Περσεφόνης. Η τελευταία απήχθη από τον θεό του Κάτω κόσμου, τον Πλούτωνα ή Άδη (Αΐδη), και ύστερα από διενέξεις βρέθηκε εν τέλει η συμβιβαστική λύση -η διαλεκτική σύνθεση, που λέγαμε- στο να ζει τα μεν δύο τρίτα του έτους ελεύθερη πάνω στη Γη, το δε υπόλοιπο ένα τρίτο να φωτίζει με την παρουσία της (ως ημίφως) τον σκοτεινό υποχθόνιο κόσμο...
Στον Ορφικό ύμνο που τιτλοφορείται “Δήμητρος θυμίαμα” απαντάται για πρώτη φορά η λέξη “Ελευσίς”. Υπήρχε παράλληλα και ο μυθικός ήρωας Ελεύσινος, ο οποίος πιστευόταν ότι είναι ο θεμελιωτής του ομώνυμου οικισμού της δυτικής Αττικής. Έτσι, η Ελευσίνα είναι ο ιερός τόπος του μεγάλου Ερχομού, δηλαδή της Αποκάλυψης (Παρουσίας), που δεν αφορά μόνο τα προ Χριστού χρόνια, αλλά κάθε χρονική περίοδο, στο διηνεκές.
Ο Νίκος Εγγονόπουλος, σπουδαίος ζωγράφος, ποιητής και πεζογράφος, αφιέρωσε στο μέγα μυστήριο της Ελευσίνας την ποιητική του συλλογή “ΕΛΕΥΣΙΣ”, η οποία εξεδόθη για πρώτη φορά το 1948. Ο Εγγονόπουλος, κύριος εκπρόσωπος στην Ελλάδα του λεγόμενου “υπερρεαλιστικού πνεύματος” στην τέχνη, είχε άλλοτε δηλώσει: “Μέσα μου πρώτα είμαι ζωγράφος. Η ποίηση είναι για τις πιο δύσκολες ώρες”. Υπήρξε, αναμφίβολα, μυημένος και μύστης στα διαχρονικά μυστήρια των Ελευσινίων.
Είπε, επίσης, ο Εγγονόπουλος: “Δεν υπάρχουν παρά δύο σκοποί. Η αγάπη και η ελευθερία”. Έννοιες, συνδεόμενες αναμφισβήτητα με την ιδέα της Ελευσίνας, πόσω μάλλον που η ονομασία της περιοχής ετυμολογικά προέρχεται από το ρήμα “ελεύθω” (δηλ. “έρχομαι”), από όπου και ξεπηδά η λέξη “ελευθερία”. Εξάλλου, ως σύνθετη λέξη, η “ελευθερία” παράγεται από τα ρήματα “ελεύθω” + “ερώ” (“αγαπώ”), από όπου και η αρχέγονη λέξη “έρως”: ο ερχομός του έρωτα (της αγάπης). Αυτό σημαίνει Ελευθερία.
Από την ποιητική συλλογή “ΕΛΕΥΣΙΣ”, και το ποίημα “Ύμνος δοξαστικός για τις γυναίκες π' αγαπούμε”, όπου μεταξύ άλλων διαβάζουμε: “...είν' οι γυναίκες π' αγαπούμε σαν τα ρόδια – έρχονται και μας βρίσκουνε – τις νύχτες – όταν βρέχη – με τους μαστούς τους καταργούν τη μοναξιά μας – μέσ' στα μαλλιά μας εισχωρούν βαθειά – και τα κοσμούνε – σα δάκρυα – σαν ακρογιάλια φωτεινά – σα ρόδια...”.
Γιοι του ήρωα Ελεύσινου ήταν, μεταξύ άλλων, ο Τριπτόλεμος (ο κατ' εξοχήν ήρωας των Ελευσινίων μυστηρίων, εκείνος που συνδεόταν περισσότερο με τη θεά Δήμητρα και την καλλιέργεια της γης) και ο Κελεός, ο οποίος αργότερα έγινε βασιλιάς της περιοχής. Στον Ορφικό ύμνο προς τη Δήμητρα, αναφέρεται ο Κελεός, καθώς και τα ανάκτορά του. Σ' αυτόν ακριβώς τον βασιλιά, η Δήμητρα δίδαξε τα μυστήρια της λατρείας της, ενώ τον επέλεξε και ως τον πρώτο αρχιερέα των Ελευσινίων. Ακόμη και σήμερα, χιλιάδες χρόνια μετά, τα Ελευσίνια μυστήρια υφίστανται, η δε θέση του αρχιερέα μεταβιβάζεται από γενεά σε γενεά.
Στην ουσία, τα Ελευσίνια υπήρξαν -και συνεχίζουν να είναι- μια εμπειρία θανάτου. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν διαδραματίζονταν δημόσια, αλλά αφορούσαν μόνο τους μυηθέντες σ' αυτά. Μέσα στο τελεστήριο λάμβαναν χώρα τα “δρώμενα” (η αναπαράσταση της αρπαγής της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα), ακούγονταν τα “λεγόμενα” (οι μυστικές φράσεις) και, τέλος, αποκαλύπτονταν τα “δεικνύμενα” (τα σημάδια). Ιδού πώς τελειώνει ένας άλλος ύμνος προς τη Δήμητρα, ο Ομηρικός ύμνος: “Ευλογημένος είναι αυτός από τους ανθρώπους που έχει δει αυτά τα πράγματα. Μα δεν μπορεί να είναι καλή η μοίρα εκείνου, που δεν έχει μυηθεί και δεν πήρε μέρος στα ιερά απ' τη στιγμή που χάνεται κάτω από τα ομιχλώδη σκοτάδια”.