11.2.2024
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Δίχως αμφιβολία, το ζήτημα της ερμηνείας των ομηρικών επών, ειδικότερα δε της «Οδύσσειας», εξακολουθεί επί αιώνες να παραμένει ανοικτό. Τα ομηρικά έπη θα πρέπει, ασφαλώς, να βλέπονται ως έργα πολυεπίπεδα: αφορούν ταυτόχρονα τον ιστορικό χρόνο, την ονειρική γεωγραφία, τη θεία τους διάσταση, την αλληγορική-συμβολική προοπτική, αλλά και τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. Εκτυλίσσονται, δηλαδή, σε παράλληλους κύκλους, όπου ο ένας δεν καταργεί απαραίτητα τον άλλο: τον συμπληρώνει και εμπλουτίζει με βαθιά νοήματα, ασύλληπτα για το αμύητο πνεύμα. Το περίφημο ομηρικό ζήτημα συνεχίζει να είναι εδώ, γονιμοποιώντας τη σκέψη και τις εμπνεύσεις μας.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η έρευνα οφείλει να είναι προσεκτική. Να τεκμηριώνει τα πορίσματά της βάσει κοινώς αποδεκτών φιλοσοφικών θεωρήσεων από το πλούσιο παρελθόν του Έλληνος Λόγου. Υπό την έννοια αυτή, το σύγγραμμα της κυρίας Ευρυνόμης Γαβρά, το οποίο τιτλοφορείται «Η μυστηριακή ερμηνεία της Οδύσσειας, με βάση την φιλοσοφία των Νεοπλατωνικών», αποτελεί μία σημαντική σύγχρονη βιβλιογραφική προσφορά. Το έργο κυκλοφόρησε πρόσφατα (2023) από τις εκδόσεις «Ιδεοθέατρον – Ελληνικόν Πνεύμα» και επιχειρεί με τρόπο ιδιαίτερα επιτυχημένο και ενδιαφέροντα να ερμηνεύσει την «Οδύσσεια», εκκινώντας από τον στοχασμό της νεοπλατωνικής κίνησης του Πλωτίνου, τον 3ο αιώνα μ.Χ. Επιπλέον, είναι ένα πόνημα εκλαϊκευμένο, με γλώσσα κατανοητή από τον μέσο αναγνώστη, συνεπώς απευθύνεται σε ένα ευρύτερο στρώμα αναγνωστών, όχι μονάχα στους «εξειδικευμένους».
Με τη σειρά τους, μία προς μία ερμηνεύονται οι ομηρικές ραψωδίες. Ξεκινά, δε, το έργο με μία Εισαγωγή, αποτελούμενη από τρία κεντρικής φύσεως σημεία ερεύνης: την αλληγορική σημασία των επών, τις βαθμίδες του κόσμου στο νεοπλατωνικό φιλοσοφικό σύστημα και την ουσία της ψυχής. Και τούτα ακριβώς τα τρία ως άνω σημεία συνιστούν το πλέγμα γύρω από το οποίο κινείται η μελέτη της Ευρυνόμης Γαβρά. Όπως η ίδια η συγγραφέας χαρακτηριστικά αναφέρει: «Με την παρούσα μελέτη επιχειρούμε μία αλληγορική ερμηνεία της Οδύσσειας, θεωρουμένης ως αίνιγμα των περί ψυχής (βλ. Ερμείου εις τον Φδρ. 115, 214.19-24, πβλ. Πλουτάρχου Π. Ομήρου βίου κ. τέχν. 126), με βάση τις διάσπαρτες ερμηνευτικές προσεγγίσεις των Νεοπλατωνικών, οι οποίοι προσπάθησαν να εμβαθύνουν στα υψηλά νοήματα των Επών ανιχνεύοντας τη μυητική τους διάσταση και παραδίδοντας μία φιλοσοφική διδασκαλία, που υπαγορεύει και έναν αντίστοιχο υψηλό φιλοσοφικό βίο».
Πράγματι, ο νεοπλατωνισμός, αναπτυσσόμενος και ενεργών σε μία δύσκολη εποχή ανόδου της χριστιανικής λατρείας, από τον καιρό ήδη του Πλωτίνου και έως τη λεγόμενη Σχολή της Αλεξανδρείας, τον 6ο πια αιώνα μ.Χ., έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στην κατά βάση αλληγορική εξήγηση των περιπετειών του Οδυσσέα και των συντρόφων του. Κυρίως ο Πορφύριος, μαθητής και συνεχιστής του Πλωτίνου, τον 3ο μ.Χ. αιώνα, ήταν εκείνος που συνέγραψε σχόλια προς το ομηρικό έργο, δίδοντας την κατά βάση αλληγορική διάστασή του, συγγράφοντας παράλληλα και μία μονογραφία για το οδυσσεϊκό άντρο των Νυμφών. Λίγο αργότερα ο Ιάμβλιχος, αλλά και ο Πρόκλος, όλοι τους σημαίνοντες μορφές του νεοπλατωνικού ρεύματος, θεώρησαν τον Όμηρο όχι απλώς μέγα ποιητή, αλλά και θεολόγο του διαμετρήματος του Ορφέα και του Παρμενίδη.
Η ψυχή, λοιπόν, του ανθρώπου και το ταξίδι της βρίσκονται στον πυρήνα της ομηρικής «Οδύσσειας». Όπως γράφει χαρακτηριστικά η Ευρυνόμη Γαβρά, στην Εισαγωγή της: «Κατά τον Πλάτωνα, η ψυχή είναι αθάνατη, έχει ουράνια προέλευση και δημιουργείται με τη μείξη δύο υλικών κοσμογονικών ουσιών που έχουν αντίθετη φύση, την αμέριστη (αδιαίρετη) και μεριστή (διαιρετή) ουσία (βλ. Πλάτ. Τίμ. 35 α). Το συγκρότημα που δομείται μοιάζει με ωόν (αυγό), το οποίο φέρει μέσα του στοιχεία ανάλογα με εκείνα του κοσμογονικού ωού της δημιουργίας (πβλ. Δαμασκ., Περί Αρχ. 55) και στα τρία μέρη του έχουν την έδρα τους οι συναισθηματικές, επιθυμητικές και νοητικές δυνάμεις της ψυχής (Πλάτ. Πολιτεία 439d). Η σύνδεση της ψυχής με το σώμα γίνεται μέσω ενός αιθερικού οχήματος που ονομάζεται κατά τον Πρόκλο αστρώον σώμα ή ουράνιον και πνευματικόν όχημα και από τον Ιάμβλιχο αιθερώδες και αυγοειδές όχημα της ψυχής. Το όχημα αυτό διοχετεύει στο υλικό σώμα την κίνηση και τη ζωή της αθάνατης ψυχής, για όσο χρόνο εκείνη είναι συνδεδεμένη μαζί του. Ταυτόχρονα, μέσω των αισθήσεων, έρχεται σε επαφή με το περιβάλλον και αντλεί γνώση, την οποία μεταφέρει μέσα στην ψυχή. Όταν η ψυχή έρθει σε αρμονία με τους νόμους της φύσης και αποκτήσει πλήρη συνείδηση, το πνευματικό της όχημα μετατρέπεται σε αθάνατο πνευματικό οργανισμό και ο άνθρωπος κατακτά την αθανασία. Στη μυθολογία, το κύριο σύμβολο του οχήματος της ψυχής είναι το πλοίο, γιατί μέσω αυτού η ψυχή ΄΄πλέει΄΄ στη ΄΄θάλασσα΄΄, δηλαδή στον αιθέρα του νοερού κόσμου. Η ΄΄θάλασσα΄΄ του νοερού κόσμου είναι ο χώρος που εποπτεύεται από τον θεό Ποσειδώνα και μέσα του συντελούνται όλες οι γεννήσεις των ψυχών και οι μεταβολές (γέννηση-φθορά-επαναγέννηση), γι’ αυτό ονομάστηκε κόσμος του γίγνεσθαι ή της γενέσεως. Όσο η ψυχή είναι εγκλωβισμένη στον υποσελήνιο χώρο του νοερού, βρίσκεται διαρκώς μέσα στον κύκλο των επαναγεννήσεων και σε μία διαρκή περιπλάνηση. Ο κύκλος, όμως, θα λήξει, όταν ο άνθρωπος γίνει σοφός και ενάρετος και τότε η ψυχή θα επανέλθει στην ουράνια πατρίδα της, τον νοητό κόσμο».
Το εσωτερικό νόημα της «Οδύσσειας», όπως θεμελιώνεται στη νεοπλατωνική αντίληψη, δεν είναι επομένως παρά το μεγάλο ταξίδι του Οδυσσέα Ελληνισμού προς τα απέραντα βάθη των διαισθήσεων, που αγγίζουν το θεϊκό, είναι -θα λέγαμε- μία θαλασσοπορεία ψυχής. Ο ίδιος ο Πλωτίνος, στην εισαγωγική του παρατήρηση προς τις θρυλικές «Εννεάδες» του, παρατήρησε, πως: «Ο τόπος του νοητού κόσμου είναι ο τόπος της ζωής και η ίδια αρχή και πηγή της ψυχής και της νόησης». Κατά συνέπεια, η ατομική ψυχή συνδέεται αναπόσπαστα με την κοσμική ψυχή, μία δυναμική πνοή που διαπερνά όλη την «Οδύσσεια» του Ομήρου, εμπνέοντας τους Νεοπλατωνικούς. Ο Ιάμβλιχος, άλλωστε, είχε γράψει, ότι: «Ο τόπος ενώνεται φυσικά με τα πράγματα στον τόπο». Υπονοώντας πως ο κάθε τόπος συνδέεται δυναμικά με τα όντα και τα αντικείμενα που βρίσκονται εντός αυτού, έτσι ώστε αυτός να διαφοροποιείται από τους άλλους τόπους όχι μόνο ως προς τη μορφή του, αλλά και ως προς την ουσία του. Η ανθρώπινη ψυχή έχει τον δικό της ιδιαίτερο τόπο, στο δικό της ξεχωριστό ταξίδι προς την τελείωση.
Εν κατακλείδι, το έργο της Ευρυνόμης Γαβρά για την αλληγορική ερμηνεία των περιπλανήσεων του Οδυσσέα βάσει του νεοπλατωνικού φιλοσοφικού στοχασμού ανοίγει νέες διαστάσεις στον αναγνώστη του και φίλο της ομηρικής διδασκαλίας. Διότι, όπως η ίδια η δημιουργός επισημαίνει στο έργο της: «Ο Οδυσσέας είναι το σύμβολο της ψυχής, που φέρει μέσα της τον θείο σπινθήρα του νου. Το ταξίδι του συμβολίζει τη μυητική πορεία κάθε ανθρώπινης ψυχής, η οποία αγωνίζεται να ξεπεράσει όλα τα εμπόδια, που θέτει μπροστά της η πυκνότητα της σωματικότητας, η ένυλη φύση και ο ψευδής κόσμος των φαινομένων, ώστε με την ισχύ της γνώσης και της αρετής, να επιστρέψει στην αληθινή της πατρίδα, τον πνευματικό κόσμο...». Αυτή τη μεγάλη επιστροφή, τον οριστικό γυρισμό μας στον αέναο κόσμο που περιγράφεται ως Υπερπέραν, προσδοκούμε κι εμείς σήμερα.
«Ας φύγουμε, λοιπόν,
για την αγαπημένη μας πατρίδα!
Ποιος είναι όμως ο δρόμος της φυγής
και πώς θα τον ακολουθήσουμε;
Δεν χρειάζεται να περπατήσουμε,
γιατί τα πόδια μάς πάνε
μόνο στα διάφορα μέρη της γης,
από χώρα σε χώρα.
Ούτε χρειάζεται να φτιάξεις κανένα αμάξι με άλογα
ή κάποιο θαλάσσιο μέσο,
αλλά πρέπει να τα εγκαταλείψεις όλα αυτά
και να μην τα βλέπεις.
Και ΄΄κλείνοντας τα μάτια΄΄
άλλαξε την όρασή σου
και ξύπνα μιαν άλλη,
που ενώ την έχουν όλοι,
λίγοι τη χρησιμοποιούν».
(Πλωτίνου Εννεάδες Ι 6.8, μτφρ. Π. Καλλιγάς)
ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το βιβλίο «Η μυστηριακή ερμηνεία της Οδύσσειας» της κυρίας Ευρυνόμης Γαβρά είναι γραμμένο με το παραδοσιακό πολυτονικό σύστημα γραφής της ελληνικής γλώσσας.
Η Ευρυνόμη Γαβρά είναι νομικός, υποψήφια διδάκτωρ φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και συγγραφέας. Διευθύνει το φιλοσοφικό και εκδοτικό οργανισμό ΙΔΕΟΘΕΑΤΡΟΝ-ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΠΝΕΥΜΑ, μαζί με τον ιδρυτή του Ραδάμανθυ Αναστασάκη.
* Για επικοινωνία με τις εκδόσεις «Ιδεοθέατρον – Ελληνικόν Πνεύμα»: τηλ. 210 5237543, 6937392570 και 6931191493, email: ideotheatron@ideotheatron.gr, web: https://www.ideotheatron.gr.