9.2.2024
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Ποια υπήρξε ιστορικά η θρησκευτική παράδοση των Ελλήνων; Είναι ένα ερώτημα που αμείλικτο προβάλλει ξανά από το βάθος των αιώνων. Απαντήσεις έχουν δοθεί, όχι όμως πάντοτε ακριβείς και σαφείς. Έτσι, η σύγχυση για το τι πραγματικά πρέσβευε η ελληνική θεολογική αντίληψη εξακολουθεί να αποτελεί εμπόδιο στην έρευνα. Και είναι επιβεβλημένο να μπει μία τάξη από ανθρώπους εξειδικευμένους, που έχουν αφοσιώσει χρόνια ολόκληρα στη σχετική μελέτη, που έχουν ταχθεί «ψυχί τε και σώματι» στον ιερό σκοπό.
Μία τέτοια μελέτη, σύγχρονη και εκλαϊκευμένη, αποτελεί το βιβλίο «Η ελληνική θρησκευτική παράδοσις», με συγγραφέα τον γνωστό στοχαστή Μανώλη Τσάμη (Εύμολπο). Το έργο αυτό, των καλών ελληνικών εκδόσεων «Σεμέλη», πρωτοεξεδόθη το έτος 2000 και, αναμφίβολα, είναι και παραμένει έντονα διαχρονικό. Όπως σημειώνει ο ίδιος ο συγγραφεύς του στον Πρόλογο του συγγράμματος: «Ευγενική προσδοκία του συγγραφέως είναι η συμβολή του στην ανασύνταξι της ελληνικής θρησκευτικής παραδόσεως, με σκοπό την αναβίωσι των ιεροτελεστιών της, μετά από 2 χιλιετίες διωγμών και καταστροφών από τους πολεμίους της. Κύριον αντικείμενον μελετών της ελληνικής θεολογίας αποτελεί ο επιστητός κόσμος (τα φυσικά φαινόμενα και οι νόμοι αυτών), και τα μυστήρια της φύσεως δια την επέκεινα θεογνωσία και κατανόησι του φυσικού κόσμου. Οι θεολογικές αναφορές των προγόνων μας περί της δημιουργίας της ζωής, αποτελούν ενιαίο σύνολο επιστημονικών και φιλοσοφικών προσδιορισμών, παράδοσι η οποία συνεκροτήθη κατά το πέρασμα πολλών χιλιετιών. [...] Η ελληνική θρησκευτική παράδοσις ουδεμία συγγένεια παρουσιάζει προς τις θεμελιώδεις αρχές των θρησκευτικών δογμάτων, και γι’ αυτό δεν συγκαταλέγεται μεταξύ αυτών των κοσμοθεωριών· συνεπώς, δεν είναι δυνατόν να θεωρηθή θεοκρατική ούτε ανθρωποκεντρική. Αμφότερες οι αρχές αυτές αποτελούν θεμέλια των μονοθεϊκών θρησκειών».
Επειδή στο θέμα μας τίθεται ευθέως λόγος περί θρησκευτικής και όχι απλώς φιλοσοφικής παραδόσεως, έχει ενδιαφέρον να δούμε τι εννοεί ο δημιουργός του ως άνω έργου ως θρησκεία. Γράφει, λοιπόν, ο Εύμολπος Τσάμης: «Προφανώς, η ετυμολογία της λέξεως θρησκεία προέρχεται εκ του άν-θρ-ωπός· [αν < άνω + θρ < θρώσκω (=εξέχω, ανελίσσομαι) < θρωσμός (=το εξέχειν) + ωπος < οπός < όψ (=όψις, η φωνή-λόγος)]. Όπερ, άνθρωπος = ον το οποίον ανελίσσει τα προς όψιν-εμφάνισιν στοιχεία του, την προσωπικότητά του, δηλ. τον τρόπο με τον οποίο εκφράζεται· επομένως, θρησκεία = ανελικτική μέθοδος δια της οποίας καλλιεργείται ο άνθρωπος και αναφαίνει ιδιότητες/αρετές. [...] Εν πάσει περιπτώσει, η ετυμολογία της λέξεως παραπέμπει σε αυτήν την ιδιάζουσα ιδιότητα του ανθρωπίνου γένους, την ικανότητα παρατηρήσεως των φυσικών λειτουργιών, και εξ αυτής την απόρροια λελογισμένων πράξεων, η οποία κάνει τον άνθρωπο να διακρίνεται από τα υπόλοιπα ζώα. Ο άνθρωπος, λοιπόν, διακρίνεται από αυτά κατά το ότι -λόγω υπερτέρας διανοίας- αναπτύσσει τέχνες και επιστήμες. Άρα η θρησκεία είναι μέθοδος ορθής αναπτύξεως της ιδιότητος του νοείν, η οποία προτρέπει σε αντικειμενική παρατήρησι του περιβάλλοντος, δηλαδή στην πρώτη βασική αρχή για την επιστημονική θεμελίωση οιασδήποτε θεωρίας».
Στη συνέχεια, στις σελίδες του μοναδικού αυτού βιβλίου πλήρους αναλύσεως της ελληνικής θρησκευτικής σκέψης, έχουμε ενδελεχή αναφορά στο τι είναι οι θεμελιώδεις αρχές του Λόγου, του Χάους, του Θείου, των Μυστηρίων, των Θεοτήτων, των Μύθων και άλλων συναφών νοημάτων, θεόπνευστων και με κεντρική φράση που δεσπόζει παντού τη ρήση: «Με διατάγματα θνητών, θεοί δεν καταργούνται!»... Και πράγματι, ουδεμία επίγειος δύναμη δύναται να ακυρώσει την ιστορική φορά του χωροχρόνου, ο οποίος παντού επιτάσσει -ιδιαίτερα σήμερα, στην εποχή μας- τη Μεγάλη Επιστροφή, ήτοι το πέρασμα και πάλι της ανθρωπότητας σε παραδοσιακές μεγάλες αξίες του παρελθόντος. Αν η ανθρωπότητα θέλει να ζήσει και να αναδειχθεί εκ νέου το πνεύμα σε μια Νέα Εποχή που, χωρίς αμφιβολία, ξημερώνει για τον κόσμο μας.
Από το (μυητικού χαρακτήρα) κεφάλαιο του περί ού ο λόγος έργου που τιτλοφορείται «Η τραγωδία των θεών» αντιγράφουμε, κατ’ αρχάς, την ετυμολόγηση της πανάρχαιας λέξεως «τραγωδία» που επιχειρεί ο συγγραφεύς: «Τραγ{ω}δία [< δωρ. τράγω (= τρώγω-κατασπαράσσω + ωδία < ωδή], όπερ: τραγωδία = ωδή περί κατασπαραγμού. Αναφέρεται στον κατασπαραγμό του Διονύσου υπό των Τιτάνων, στην κορυφαία μυστηριακή πράξι, προς τιμήν της οποίας λαμβάνει χώραν η τελετουργική θεατρική παράστασις, εν γένει. Η τραγωδία των θεών, αεί συμβαίνουσα πράξις, δια της οποίας και μόνον αποφαίνεται η ζωή, καθίσταται μυσταγωγική για κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο». Ενώ πολύ σπουδαία είναι και αυτά που αναφέρει ο κ. Τσάμης στο παρακάτω απόσπασμα του εν λόγω κεφαλαίου: «Το εναγκάλιασμα και η συνεύρεσις της ποτνίας Μητρός μετά του Υιού της, το οιδιπόδειον ιερό μυστήριον της ζωής, αποτελεί την πλέον ιερά πράξι των θεών προς το ανθρώπινο γένος. Οι θεϊκές περιπέτειες της ψυχής του ανθρώπου απετέλεσαν το κατ’ εξοχήν αντικείμενο των τραγικών ποιητών, οι οποίοι κατέγραψαν αριστοτεχνικώς τις μυστηριακές ζυμώσεις και μάς κληροδότησαν τον πολυτιμότερο θησαυρό».
Ιδιαίτερα πρέπει να προσεχθούν τα παρακάτω, τα οποία προέρχονται από τον Επίλογο που συνέγραψε ο Εύμολπος Τσάμης για το έργο του αυτό. Και πρέπει να προσεχθούν, ακριβώς επειδή αναφέρονται στον πυρήνα της νοηματοδοτήσεως της ανθρώπινης ζωής και υπόστασης. Γράφει, λοιπόν, ο συγγραφεύς: «Στον κόσμο αυτό ήλθαμε ωσάν επισκέπτες, και κτήμα αιώνιο δεν μας εδόθη, τίποτε απολύτως, παρά μόνον η ικανότης να δημιουργήσουμε εμείς οι ίδιοι, έργα που θα μνημονεύονται εις τους αιώνες· ήλθαμε ως εκφραστές της συλλογικής θεϊκής βουλήσεως, για να ενσαρκώσουμε την μορφή της θείας ουσίας, ενός πραγματικού αλλά δυσνοήτου κόσμου. Το γήινο (τιτάνιο) σώμα μας παρεχωρήθη από την μητέρα φύσι, και η ουρανία θεϊκή πνοή με την συγκατάνευσι του σκηπτούχου πατρός, του Διός. Ο γενάρχης Κρόνος εξαντλεί την ανοχή του και οι Μοίρες ορίζουν το πεπρωμένο. Ό,τι αποκτήσουμε στην ζωή, την πεπρωμένη εκείνη ημέρα, όλα τα υλικά αγαθά, φίλους και συγγενείς, προσδοκίες και αισθήματα, θα τα αποχωρισθούμε άπαξ δια παντός· και δεν θα επιστρέψουμε, αλλά θα προχωρήσουμε κατά μία μοίρα στον αέναο κύκλο της ζωής. [...] Η ελληνική θρησκευτική παράδοσις δίδει απαντήσεις ανωτέρας επιστημονικής αξίας για τα μυστήρια της φύσεως, και έτσι κατευθύνει τον άνθρωπο σε φυσιολογικές πρακτικές της καθημερινής ζωής· αλλά και σε όποιον δεν αντιλαμβάνεται τα μυστήρια της ελληνικής θεολογίας, η ελληνική πολιτεία τού προσφέρει το πολυτιμότερο αγαθό, την δικαιοσύνη».
Αμέσως μετά το πέρας του βασικού κορμού του κειμένου του βιβλίου «Η ελληνική θρησκευτική παράδοσις» ακολουθεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον και χρήσιμο Λεξικό εννοιών, στο οποίο συμπυκνώνεται η ελληνική γνώση πάνω σε όρους-κλειδιά της θεϊκής κοσμοαντίληψης. Αναλύονται, συγκεκριμένα, ορισμοί βασικοί για την κατανόηση του ελληνικού στοχασμού, όπως: Αγάπη, Αλήθεια, Ανάγκη, Αρετή, Αρχή, Δαίμων, Δημιουργία, Δικαιοσύνη, Εγώ, Ηθική, Θεολογία, Κάλλος, Μύησις, Νοητόν, Πίστις, Πολιτισμός, Πνεύμα, Προσωπικότης, Συνείδησις, Τύχη, Υποσυνείδητο, Φαντασία, Φιλοσοφία, Φόβος, Χαρά, Ψυχή...
Δυο λόγια και για τον συγγραφέα του υπέροχου αυτού έργου, τον κ. Μανώλη (Εύμολπο) Τσάμη... Γεννηθείς το έτος 1956 στην επαρχιακή γη της Αιτωλίας, στην αρχαιότατη κοινότητα Μετάπα, έφθασε και σπούδασε στην Αθήνα, την ελληνική πρωτεύουσα, όπου ζει από τα πολύ νεανικά του χρόνια. Δραστηριοποιήθηκε ως σκηνοθέτης, αλλά και σε άλλες σημαντικές ειδικότητες του θεάτρου, του κινηματογράφου και της τηλεόρασης. Δίδαξε επίσης σε διάφορα εκπαιδευτικά ιδρύματα τα μαθήματα της αισθητικής, της σκηνοθεσίας, της ψυχοκοινωνιολογίας, της φωτογραφίας, αλλά και παραδοσιακή θεολογία σε πολιτιστικά ιδρύματα και εταιρείες. Τακτικό μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Σκηνοθετών, είναι επίσης συγγραφέας βιβλίων και άρθρων.
Κλείνοντας, να επισημάνουμε οπωσδήποτε ότι το έργο του Μανώλη (Εύμολπου) Τσάμη, «Η ελληνική θρησκευτική παράδοσις» έχει γραφτεί με το πολυτονικό σύστημα γραφής της ελληνικής γλώσσας.
«Ω άνθρωπε, γεννιέσαι τέλειος, ωσάν τον τρυφερό βλαστό, που ξεπροβάλλει με θάρρος από το χώμα το ιερό, και θέλει να γίνη δένδρο υψηλό και καρπούς να δώση γλυκείς...
Άφθιτον πυρ σε αποφαίνει, μα, ω τιτάνιε, γένος θνητόν είσαι και αδιάσπαστα της ανάγκης δεσμά σε κρατούν.
Ίασιν των παθημάτων σου άλλην δεν θα εύρης, ει μη μόνον να διδαχθής την βασιλείαν του Διός!»
Εύμολπος
* Για επικοινωνία με τις εκδόσεις «Σεμέλη»: τηλ. 210 3305168.