Καλοκαίρι 2008
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Τόπος Αλεξάνδρεια, χρόνος ανάμεσα στην αρχαιότητα και τον μεσαίωνα. Η ελληνική τότε μεγαλούπολη ήταν ισχυρό εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο. Το όνειρο του Μεγαλέξανδρου, ο περίφημος φάρος της πόλης, είχε γίνει πραγματικότητα πριν από πολλά χρόνια. Το φως του έσκιζε τα σκοτάδια, τις ομίχλες, τις καταιγίδες, οδηγώντας τα πλοία με ασφάλεια στο λιμάνι.
Εκείνο το παγωμένο χειμωνιάτικο απόγευμα το καραβάκι που μετέφερε τον Θέωνα μόλις είχε μπει στο περίφημο λιμάνι. Ο μεγάλος επιστήμονας ήταν κατάκοπος από το ταξίδι. Είχε δώσει μια διάλεξη στη Συρία με θέμα τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα στη διδασκαλία του Πλάτωνα και του Πυθαγόρα. Είχε τόσο μεγάλη επιτυχία η διάλεξη, που και ο ίδιος ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος ο Β΄ έδωσε το «παρών». Ο Θέωνας δεν ήταν μόνο μεγάλος μαθηματικός και φιλόσοφος. Ήταν ο πρώτος που είχε κάνει ακριβείς παρατηρήσεις για τις εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης!
Όταν έφτασε το καραβάκι και ο μεγάλος επιστήμονας ήταν έτοιμος να κατέβει, ξαφνικά το βλέμμα του έπεσε απέναντι από τον φάρο, στη μεγάλη προβλήτα. Δύο διαφορετικές ομάδες αντρών μιλούσαν σε έντονο ύφος... Η ατμόσφαιρα ήταν ηλεκτρισμένη. Ο Θέωνας πλησίασε περισσότερο και αμέσως αντιλήφθηκε πόσο σοβαρή είναι η κατάσταση. Από τη μια μεριά ήταν οι υπέρμαχοι της παλιάς θρησκείας, αυτοί που οι αντίπαλοί τους κατηγορούσαν σαν «ειδωλολάτρες», «έρμαια του Διαβόλου», ενώ απ’ την άλλη οι υποστηρικτές της νέας λατρείας του Χριστού, που χαρακτηρίζονταν απ’ τους άλλους σαν «ξενόφερτοι», «απολίτιστοι» και «προδότες»... Η διάσπαση των Ελλήνων είναι γεγονός...
Την στιγμή που ο καυγάς έχει ανάψει για τα καλά και οι άντρες είναι πια έτοιμοι να χτυπηθούν – ίσως και όχι μόνο με τα χέρια... – ξεπροβάλλει αγέρωχη μία εντυπωσιακή γυναικεία φιγούρα, η οποία στέκεται ανάμεσα στους άντρες. Η γυναίκα αυτή δεν είναι μια συνηθισμένη γυναίκα: ψηλή, με εξαιρετική ομορφιά στο πρόσωπο και καλλίγραμμο κορμί, αποπνέει μία αυτοπεποίθηση και ένα δυναμισμό, που ταιριάζει μόνο σε μια ξεχωριστή προσωπικότητα.
Ο Θέωνας, βλέποντας την απαστράπτουσα νεαρή γυναίκα, χλωμιάζει. Μόλις συνέρχεται, φωνάζει απελπισμένα: «Υπατία, μονάκριβή μου κόρη, σταμάτα να διακινδυνεύεις τη ζωή σου, η οικογένειά σου και το Μουσείο (δηλαδή το πανεπιστήμιο), περιμένουν πολλά από εσένα»!... Η Υπατία διακριτικά καθησυχάζει τον πατέρα της και το εξαγριωμένο πλήθος. Με φωνή γλυκιά, μα συνάμα στεντόρεια, με επιχειρήματα λογικά, με ολύμπια ψυχραιμία, μαγνητίζει και πείθει τους άντρες να μην χυθεί άδικα αίμα ελληνικό. Τελικά γαληνεύει τις δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις, οι οποίες, εντυπωσιασμένες από την παρέμβαση της θαυμάσιας αυτής γυναίκας, δίνουν τόπο στην οργή και αποσύρονται ήρεμα. Αυτή η γυναίκα ήταν η πάνσοφη Υπατία, εκείνη που εξακολουθούσε επίμονα και πεισματικά να σηκώνει φορτίο βαρύ τον «σταυρό» του ελληνικού πνεύματος, που ήθελε το διάλογο, την κατανόηση και – πάνω απ’ όλα – την εθνική ομοψυχία μεταξύ όλων απολύτως των Ελλήνων! Ήταν η Υπατία η Αλεξανδρινή, η πρώτη και ίσως η τελευταία παγκόσμιου βεληνεκούς γυναίκα-φιλόσοφος, η πανεπιστήμονας των ελληνικών αιώνων!...
Η Υπατία γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια στα χρόνια ακριβώς της μετάβασης του ελληνισμού στην χριστιανική θρησκεία. Οι συγκρούσεις ανάμεσα στους οπαδούς της αρχαίας θρησκείας και τους πιστούς της καινούριας αποτελούσαν δυστυχώς καθημερινό φαινόμενο, πολλές φορές και με ανθρώπινα θύματα... Τα πνεύματα ήταν πολύ οξυμένα και όσο η πλάστιγγα έγερνε υπέρ του χριστιανισμού, τόσο η σύγκρουση γινόταν πιο γενικευμένη και πιο βαθιά! Ο ελληνισμός απειλούνταν για πρώτη φορά με τόσο μεγάλη διάσπαση, που ίσως τον οδηγούσε σε απώλεια εδαφών, ανθρώπων, μα πάνω απ’ όλα σε καταστροφή του πανανθρώπινου πολιτισμού που είχαν χτίσει οι Έλληνες τους προηγούμενους αιώνες... Η κρίση ήταν σοβαρότατη...
Αν και δεν ήταν συχνή πρακτική να διδάσκονται τα κορίτσια τις επιστήμες, εντούτοις ο Θέωνας δεν δίστασε να γαλουχήσει από πολύ μικρή τη μοναχοκόρη του στα μυστικά του πνεύματος. Αφενός της δίδαξε όλη την γνωστή επιστήμη και φιλοσοφία και αφετέρου την έφερε σε άμεση πρακτική επαφή με τα γνωστότερα εν ζωή τότε πνεύματα της αλεξανδρινής κοινωνίας. Έτσι η Υπατία από νωρίς απέκτησε σπάνιες γνώσεις, μα και πλούσιες εμπειρίες. Γρήγορα λοιπόν κατόρθωσε να γίνει άξια διάδοχος του πατέρα της.
Σύντομα η Υπατία ταξίδεψε στην Αθήνα, όπου και ουσιαστικά ολοκλήρωσε την μόρφωσή της. Στην πρωτεύουσα του ελεύθερου στοχασμού παρακολούθησε τις διαλέξεις της νεοπλατωνικής σχολής, αφήνοντας κυριολεκτικά άφωνους τους πάντες με τη φιλομάθεια, το διεισδυτικό της πνεύμα και τη σκέψη της! Η παραμονή της στην πόλη της θεάς της σοφίας, της Αθηνάς, είναι το γεγονός εκείνο που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη μετέπειτα ζωή της, χαράζοντας ανεξίτηλα στην ψυχή της την αγάπη για την παγκόσμια Ελλάδα, εκείνη του πολιτισμού και του πνεύματος, οδηγώντας την στο δρόμο εκείνο που με συνέπεια ακολούθησε μέχρι το τέλος της ζωής της... Ήταν τότε, που η νεαρή Υπατία πήρε μια γενναία απόφαση, που ποτέ της δεν πρόδωσε: να μείνει για πάντα παρθένα και να μην παντρευτεί ποτέ της, αφού ένιωθε παντρεμένη με τον ίδιο τον ελληνισμό, με το πνεύμα της ελληνικής φιλοσοφίας και επιστήμης! Αποφάσισε να αφιερώσει όλη της την ζωή μόνο σε ένα πράγμα: στην υπεράσπιση και την προώθηση της ελληνικής ιδέας!...
Επιστρέφοντας στην Αλεξάνδρεια ήταν ήδη φτασμένη ως επιστήμονας. Μετά τον θάνατο του πατέρα της, ξεκίνησε να παραδίδει η ίδια μαθήματα στο Μουσείο, καθώς και να συγγράφει τα μοναδικά σε ποιότητα έργα της (που δυστυχώς δεν διασώθηκαν), στα οποία έδινε πρωτοποριακές λύσεις σε προβλήματα, που πάντα βασάνιζαν τον ανθρώπινο νου.
Οι διαλέξεις της Υπατίας θεωρούνται ως ανεπανάληπτο φαινόμενο στην ιστορία. Για πρώτη και τελευταία φορά γυναίκα παραδίδει μαθήματα με τέτοιο τρόπο, που να συγκλονίζει τους πάντες που την παρακολουθούσαν, είτε αυτοί συμφωνούσαν με τις απόψεις της, είτε όχι! Ήταν τόσο συγκροτημένος και τεκμηριωμένος ο Λόγος της Ελληνίδας σοφού, που άφηνε έκπληκτους ακόμα και τους πλέον θανάσιμους εχθρούς της! Η Υπατία είχε πράγματι καταφέρει να αποκτήσει πιστούς οπαδούς, που μπορούσαν να δώσουν και την ζωή τους ακόμη για χάρη της, αλλά και φανατικούς πολέμιους, που προέρχονταν κυρίως από ακραίους ερμηνευτές της χριστιανικής κοσμοθεωρίας. Το Μουσείο γνώρισε επί των ημερών της στιγμές δόξας. Αμέτρητα πλήθη μαζεύονταν εκεί για να παρακολουθήσουν την Υπατία, έξω από κάθε λογική και μέτρο! Αναβίωνε στην Αλεξάνδρεια εκείνων των ημερών η προ αιώνων κλασική αρχαιότητα, με όλη της την λάμψη και ισχύ!...
Η Υπατία ήταν τότε ό,τι πιο μεγάλο και ωραίο διέθετε ο ελληνισμός. Επιστημονικά συνδύαζε τη φιλοσοφία με τα μαθηματικά και την ιατρική με την αστρονομία, κάτι που ακόμη και σήμερα θεωρείται αδύνατο και πέραν των ανθρώπινων δυνατοτήτων! Ψυχικά και ηθικά υπήρξε πρότυπο αρετής, και – αν και πανέμορφη – ποτέ της δεν δόθηκε σε άντρα, μην ξεχνώντας την υπόσχεσή της να δοθεί «ψυχή τε και σώματι» στην πατρίδα της. Πολλοί ήταν οι άντρες που την είχαν ερωτευτεί παράφορα, όμως η ίδια δεν λύγισε ποτέ στις πιέσεις κανενός. Μια φορά ένας μαθητής της, μαγεμένος από τη σοφία της και την ομορφιά της, την πίεζε τόσο πολύ να την παντρευτεί, που η Υπατία αναγκάστηκε – για να τον σταματήσει – να αντιδράσει ως εξής: δημόσια, σε κάποιο μάθημά της και μπροστά στο πολυπληθές ακροατήριο σήκωσε το ρούχο της και, δείχνοντας τη γύμνια της, φώναξε αυστηρά στον νεαρό: «Ιδού τι έχεις ερωτευτεί. Δεν μ’ αγαπάς πραγματικά, γιατί ερωτεύτηκες το σώμα μου, όχι όμως και το πνεύμα μου»!...
Όλα αυτά ήταν φυσικό να προκαλέσουν στη συντηρητική κοινωνία της Αλεξάνδρειας έντονες αντιδράσεις. Ειδικότερα η χριστιανική της πτέρυγα έβλεπε την Υπατία σαν συνέχεια των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Διέκρινε ακόμη και την προώθηση του πνεύματος της ανεξιθρησκίας που έθετε συνεχώς η φιλόσοφος. Εκτός από τους πιστούς στην αρχαία ελληνική λατρεία, υπήρχαν εκείνη την εποχή στην πόλη και πολλοί Εβραίοι, οι οποίοι επίσης ένιωθαν να απειλούνται από την άνοδο και την εξάπλωση της χριστιανικής θρησκείας. Τελικά η Υπατία χώρισε άθελά της την αλεξανδρινή κοινωνία σε δύο μέρη: σ’ εκείνους που την έβλεπαν σαν προφήτη του φωτός και σ’ εκείνους που τη θεωρούσαν άγγελο του σκότους...
Τα χρόνια εκείνα πατριάρχης Αλεξανδρείας ήταν ο Κύριλλος. Έπαρχος δε της Αλεξάνδρειας, δηλαδή πολιτικός διοικητής, ήταν ο Ορέστης, ο οποίος ήταν μαθητής της Υπατίας και μάλιστα πολλές φορές ζητούσε την συμβουλή της πάνω σε θέματα διακυβέρνησης της πόλης. Ο Κύριλλος έβλεπε τον χριστιανισμό της περιοχής να κινδυνεύει. Απ’ τη μια το ξύπνημα των «ειδωλολατρών» (των εθνικών) κι απ’ την άλλη ο ρόλος των Εβραίων τον προβλημάτιζαν. Αν σ’ αυτά προστεθούν και η δυναμική δράση της Υπατίας, αλλά και η διοίκηση του Ορέστη, με τον οποίον ο πατριάρχης δεν διατηρούσε καθόλου καλές σχέσεις, ο χριστιανισμός έμοιαζε περικυκλωμένος από παντού, κινδυνεύοντας να πάθει έτσι «ασφυξία».
Μπροστά στον κίνδυνο να αναβιώσουν για τους Χριστιανούς οι εποχές των διωγμών, τότε που στα γεμάτα στάδια δίνονταν ως τροφή στα άγρια θηρία, ο Κύριλλος σήμανε συναγερμό. Συσπείρωσε γύρω του τους χριστιανούς ενάντια σε κάθε τι μη χριστιανικό. Έτσι οι αψιμαχίες και οι αιματηρές συγκρούσεις ήταν καθημερινό φαινόμενο... Μέσα σ’ όλα αυτά η Υπατία, που στην πραγματικότητα ήταν ελεύθερο πνεύμα και ανεξάρτητη από θρησκευτικές προκαταλήψεις, νιώθοντας μόνο Ελληνίδα και τίποτα άλλο (ούτε συνεχίστρια της αρχαίας ελληνικής λατρείας ούτε υποστηρίκτρια του χριστιανισμού) δίδασκε την αγάπη και την επικράτηση της ειρήνης και της λογικής. Καλούσε μάλιστα τους πάντες να απέχουν εντελώς από τη βία, πόσο μάλλον Έλληνας να αφαιρέσει τη ζωή άλλου Έλληνα...
Τη μοιραία εκείνη εποχή συνέβησαν τρομερά επεισόδια μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων. Σε κάποιο τέτοιο θλιβερό επεισόδιο επενέβη ο Ορέστης, ως τοπική εξουσία, και μαστίγωσε δημόσια τον πιστό γραμματέα του Κύριλλου, τον Ιέρακα, θεωρώντας ότι βάλλει κατά των Εβραίων. Συνέγραψε μάλιστα και επιστολή προς τον αυτοκράτορα, εκθέτοντας τα συμβάντα, παίρνοντας όμως θέση κατά των Χριστιανών. Ο Κύριλλος, βλέποντας τα πράγματα να παίρνουν άσχημη τροπή για την χριστιανοσύνη, προσπάθησε να αποκαταστήσει τις σχέσεις του με τον Ορέστη. Δεν συμφώνησαν όμως μαζί του μερικοί ακραίοι μοναχοί, οι οποίοι κατέβηκαν στην Αλεξάνδρεια και διαδήλωσαν κατά του Ορέστη, αποκαλώντας τον «ειδωλολάτρη», παρότι ο ίδιος δήλωνε Χριστιανός.
Τότε συνέβη η μεγάλη προβοκάτσια: πυρπολήθηκε ο χριστιανικός ναός του Αγίου Αλεξάνδρου, ενέργεια που αποδόθηκε στους Εβραίους! Αυτό ήταν: στις στάχτες του ναού οι Χριστιανοί συσπειρωμένοι επιτίθενται κατά του Ορέστη, θεωρώντας ότι αυτός είναι ο κύριος υπεύθυνος. Κάποιος μάλιστα μοναχός λιθοβολεί τον έπαρχο. Ο μοναχός συλλαμβάνεται και πεθαίνει απ’ τα βασανιστήρια... Ο Κύριλλος αμέσως διατάζει να τιμάται απ’ όλους τους Χριστιανούς ο νεκρός ως μάρτυρας της χριστιανικής πίστης! Κηρύσσει δε ως ηθική αυτουργό των επεισοδίων κατά των Χριστιανών και άμεση υπεύθυνη των κακών του σχέσεων με τον Ορέστη την Υπατία, ξεκινώντας μία γιγαντιαία εκστρατεία εναντίον της!... Η ρήξη είναι πια οριστική...
Ένα σκοτεινό βράδυ του Μαρτίου ομάδα ακραίων Χριστιανών, με επικεφαλής έναν φανατικό κληρικό, τον Πέτρο, τριγυρνά στην πόλη, διψασμένη για εκδίκηση! Ο Πέτρος έχει φανατίσει τους υπόλοιπους κατά της Υπατίας, αποκαλώντας την «αντίχριστη» και «όργανο του Σατανά»!... Φτάνουν λοιπόν όλοι μαζί, σε έξαλλη κατάσταση, έξω από το σπίτι της, στήνοντάς της παγίδα...
Μόλις έρχεται η Υπατία και προτού καλά-καλά κατέβει απ’ την άμαξά της, εφορμούν ξαφνικά καταπάνω της με μανία και μίσος, σαν θεριά διψασμένα για αίμα! Κατεβάζουν την ανύποπτη και ανήμπορη ν’ αντιδράσει γυναίκα κάτω με τρομερή βία. Ακολουθούν τρομακτικές σκηνές, με τον φανατισμένο όχλο να τη βρίζει χυδαία και να την χτυπά με οργή! Αμέσως την μεταφέρουν σε μια κοντινή εκκλησία, όπου της σχίζουν τα ρούχα και, έτσι γυμνή, τη μαστιγώνουν και την υποβάλλουν σε φοβερά και απάνθρωπα βασανιστήρια!... Σε λίγο ξεκινούν την φρικιαστική της κατακρεούργηση: με κοφτερά όστρακα ξεσκίζουν την σάρκα της και πολτοποιούν το δέρμα της με χτυπήματα τούβλων! Η εκκλησία πλημμυρίζει με αίματα...
Η βαρβαρότητα όμως συνεχίζεται. Βγαίνουν θριαμβευτικά στους δρόμους, σέρνοντας τα ματωμένα «τρόπαιά» τους, ό,τι δηλαδή είχε απομείνει απ’ την Υπατία... Συγκεντρώνουν τα μέλη του κορμιού της στην τοποθεσία Κινάρων κι εκεί τους βάζουν φωτιά, πανηγυρίζοντας με τρόπο έξαλλο την μεγάλη τους «επιτυχία»... Τα έβαλαν με μια απροστάτευτη γυναίκα και μάλιστα με γυναίκα, που ξεπερνούσε κάθε άντρα της εποχής της σε γνώσεις, σε ήθος, σε δύναμη ψυχής, σε δημοτικότητα, αλλά και σε σεμνότητα... Αυτό δυστυχώς ήταν το τέλος της Υπατίας, αυτής της γυναίκας που έχουν αποκαλέσει «θειότατη ψυχή»...
Η δολοφονία της Υπατίας προκάλεσε τις έντονες διαμαρτυρίες των συνειδητοποιημένων πολιτών της Αλεξάνδρειας. Αν και ο Ορέστης ζήτησε από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο τον Β΄ την παραδειγματική τιμωρία των ενόχων, εντούτοις με παρέμβαση της αδελφής του αυτοκράτορα, Πουλχερίας, δεν ζητήθηκαν ευθύνες από κανέναν κι έτσι οι δολοφόνοι παρέμειναν τελικά ατιμώρητοι... Πάντως ο Κύριλλος αποκήρυξε τους δράστες, θεωρώντας τους εξτρεμιστικά στοιχεία, που έκαναν κακό στην εκκλησία του Κυρίου. Έτσι η ιστορία καταδίκασε τους εγκληματίες αυτούς. Το ίδιο και η ορθόδοξη χριστιανική εκκλησία καταδίκασε τους φονιάδες της Υπατίας ως ακραίους και αιρετικούς, των οποίων εξάλλου η πράξη έρχεται σε αντίθεση με το Λόγο του Χριστού για αγάπη και συγχώρεση...
Η Υπατία με τη γεμάτη προσφορά ζωή της, την υψηλή της διδασκαλία και κυρίως με τον μαρτυρικό της θάνατο κατέλαβε στην ιστορία του παγκόσμιου ελληνισμού την υπέρτατη θέση της αναμφισβήτητης ιέρειας της ελληνικής ιδεολογίας. Αυτή η εκπληκτική και μοναδική γυναίκα, με το θείο και εκλεκτό πνεύμα, είναι η υπερηφάνεια του ελληνικού έθνους, η μία και υπέρλαμπρη αγία του ελληνισμού!