Σελλοί: η απώτατη προϊστορία του ελληνισμού

22.2.2024

Ησαΐας Κωνσταντινίδης 

Σελλοί (ή Ελλοί) καλούνταν οι κάτοικοι της γης της Ελλοπίας, στην Ήπειρο. Επίκεντρο της πανάρχαιας αυτής γης των πρώτων Ελλήνων υπήρξε ο χώρος του μετέπειτα περίφημου μαντείου της Δωδώνης· θρυλείται, ότι οι Σελλοί ήταν οι πρώτοι αρχιερείς του γνωστού μαντείου. Για την Ελλοπία γη της Ηπείρου, διαβάζουμε στο «Νεώτερον εγκυκλοπαιδικόν λεξικόν» του «Ηλίου» τα εξής ενδιαφέροντα: «Αρχαία ονομασία της κοιλάδος των Ιωαννίνων, την οποίαν ο Ησίοδος περιγράφει ως ευφορωτάτην και πλουσίαν εις κτηνοτροφικά ζώα. Ειδικότερον ωνομάζετο Ελλοπία η περιοχή γύρω από την Δωδώνην, η δε ονομασία της προήλθε κατά μεν τον Στράβωνα από τα περί το ιερόν άφθονα έλη, κατά δε τον Όμηρον από τον ποταμόν Σελλήεντα εκ του οποίου και οι κάτοικοι αυτής εκαλούντο Σελλοί ή Ελλοί». 

Η Δωδώνη, όπου και το ομώνυμο μαντείο, υπήρξε πανάρχαια πόλη της περιοχής, προφανώς το επίκεντρό της επί σειρά αιώνων κατά την προϊστορία των Ελλήνων. Βρισκόταν στις εσχατιές της κοιλάδας της Ελλοπίας, δίπλα στο κατάφυτο όρος Τόμαρος ή Τμάρος (Ολύτσικας). Χαρακτηριστικό γνώρισμα της Δωδώνης, ως εκ τούτου και του μαντείου της, ήταν το δέντρο της βαλανιδιάς (δρυς), που εντοπίζεται σε μεγάλο βαθμό στον ευρύτερο εκείνο γεωγραφικό χώρο. Στη Δωδώνη είχε την έδρα του το πασίγνωστο ιερό του ίδιου του Δία (Δωδωναίος Ζευς), γι’ αυτό και θεωρείται ως το πρώιμο κέντρο του ελληνικού πολιτισμού. 

Ποια όμως είναι η ετυμολογία της λέξης «Δωδώνη»; Ενδεχομένως να σχετίζεται με την ονομασία του Διός, με την οποία μοιάζει να είναι ετυμολογικά συγγενής. Κατά μία κύρια, δε, εκδοχή η λέξη αυτή προέρχεται από το ρήμα «δίδωμι» («δω» - «δώσω»), συνεπώς αλληγορικά σήμαινε τη δώτειρα των αγαθών για τον άνθρωπο. Είναι πάντως γεγονός, διαπιστωμένο από τη μελέτη της μυθολογίας των Ελλήνων, ότι τουλάχιστον ένα πρόσωπο ήταν γνωστό ως Δώδων, υιός του Δία και της Ευρώπης, αλλά υπήρχε επίσης και μία ωκεανίδα νύμφη, ονόματι Δωδώνη. Από το όρος Τόμαρος, δε, εκκινούσε ο ποταμός Δώδωνας, που σχηματιζόταν από εκατό συνολικά πηγές που εκπήγαζαν από το συγκεκριμένο βουνό. 

Και πάλι στο «Νεώτερον εγκυκλοπαιδικόν λεξικόν» του «Ηλίου» διαβάζουμε τα εξής σπουδαία: «Κατά τον Στράβωνα (Ζ΄ 7 και Θ΄ 1) του Διονυσίου Αλικαρνασσέως Ρωμαϊκή Ιστορία (Κεφάλαιον Α΄) το μαντείον ήτο κτίσμα των Πελασγών ήτοι παναρχαίων Ελληνικών φυλών που υπήρχον όταν τόσον οι Φοίνικες όσον και οι Αιγύπτιοι ουδαμού αναφέρονται εις την Προϊστορίαν. Επωνομάσθησαν δε οι πανάρχαιοι αυτοί Πελασγοί, Ελλοί ή Σελλοί, εχρησιμοδότουν εκεί και ήσαν κατά τον Όμηρον ΄΄ανιπτόποδες΄΄ και ΄΄χαμαιεύναι΄΄, ως λατρεύοντες ίσως κατ’ αυτόν τον τρόπον την Γην και καθ’ ύπνον λαμβάνοντες παρά ταύτης τα όνειρα, επειδή, όπως φαίνεται, ήτο χθόνιον μαντείον της Γης κατά τους αρχαιοτάτους χρόνους και το μαντείον της Δωδώνης. Τα επίθετα ταύτα, τα οποία δίδει ο Όμηρος εις τους ΄΄υποφήτας΄΄ του Δωδωναίου Διός, είναι χαρακτηριστικά του ασκητικού τρόπου του βίου των. Οι άνθρωποι ούτοι ουδέποτε ένιπτον τους πόδας των (ανιπτόποδες) και δεν εκοιμώντο επί κλίνης, αλλ’ επί του εδάφους (χαμαιεύναι)· περιεφρόνουν δηλαδή την περιποίησιν του σώματος, θεωρούντες ταύτην ως επιζημίαν εις την αφοσίωσιν της ψυχής εις το θείον, του οποίου ήσαν οι άμεσοι θεράποντες. Οι Σελλοί ήσαν ψυχή τε και σώματι αφιερωμένοι εις τον λατρευόμενον εις την Δωδώνην Δία, του οποίου ήσαν ερμηνευταί των βουλών εις τους άλλους ανθρώπους». 

Προέκταση και εξέλιξη της λέξης «Σελλός» αποτελεί, φυσικά, η λέξη «Έλλην». Αργότερα, η Ελλοπία γη, που εξελίχθηκε σε «Ελλάς», μεταφέρθηκε ως ονομασία από τους απογόνους των Σελλών στη Θεσσαλία, εξ’ ού και η θεσσαλική γη κατά τα χρόνια του Τρωικού πολέμου ήταν γνωστή ως τέτοια (Ελλάς ή Φθία). Άλλωστε, ο Αχιλλέας και οι Μυρμιδόνες του περηφανεύονταν ότι κατάγονταν από την πανάρχαια γη της Ηπείρου. Στη δε επιγραφή του Δισπηλιού Καστοριάς, που θεωρείται ως η αρχαιότερη γραφή του κόσμου, υπάρχει σκαλισμένο ένα όνομα, το οποίο εάν δει κανείς προσεκτικότερα θα ερμηνεύσει ως: ΖΕΥΣ ΣΕΛΙΟΣ. Ήτοι, Ζεύς Ήλιος, αφού είναι φανερό ότι «Σέλιος» είναι αρχαιότερη ονομασία του Ηλίου. «Σ-έλιος» αναλύεται ως «δασεία και έλ- [φως], με κατάληξη το συνηθισμένο για τα ελληνικά ονόματα -ιος». 

Από τους Σελλούς, τους πρώτους κατοίκους της Ελλοπίας, προήλθαν αργότερα οι θρυλικοί λαοί της περιοχής, όπως οι Μολοσσοί, που γέννησαν τέκνα σαν τη Μυρτάλη, μητέρα του Μεγαλέξανδρου, η οποία μετονομάστηκε σε Ολυμπιάδα (υπήρξε, συν τοις άλλοις, ιέρεια των Καβειρίων μυστηρίων, στη δε Σαμοθράκη γνωρίστηκε με τον Μακεδόνα βασιλιά Φίλιππο) και, ασφαλώς, ο μέγας επίσης Ηπειρώτης βασιλιάς Πύρρος, με την ένδοξη αλλά τραγική συνάμα μοίρα. Άλλοι ηπειρωτικοί λαοί, που κατοικούσαν στον ευρύτερο αυτό χώρο, ήταν οι Ιλλυριοί, οι Θεσπρωτοί και οι Χάονες. 

Χαρακτηριστικό της άμεσης συγγένειας ανάμεσα στους Ηπειρώτες και τους Θεσσαλούς της προϊστορίας και της πρώιμης ιστορίας είναι ότι και στη θεσσαλική γη υπήρχε περιοχή με την ονομασία «Δωδώνη». Η εν λόγω περιοχή καλείτο «Δωδώνη εις Θεσσαλίαν» και αναφέρεται με σαφήνεια στους στίχους Β΄ 748 - 751 της Ιλιάδας του Ομήρου. Σε αυτή τη Δωδώνη της Θεσσαλίας βρισκόταν ένα ακόμη περίφημο αρχαίο ιερό των Ελλήνων, εκείνο του Φηγωναίου Διός. Τη θεσσαλική Δωδώνη αναφέρουν και ο Σουΐδας στο περίφημο Λεξικό του, ο γεωγράφος Στράβων, καθώς και ο Στέφανος ο Βυζάντιος. Όσο για το πού ακριβώς βρισκόταν η Δωδώνη της Θεσσαλίας, οι περισσότεροι ερευνητές του παρελθόντος συμφωνούσαν ότι πρέπει να ήταν ο χώρος πάνω από τη σημερινή θέση Ποταμιά. 

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (στα «Μετεωρολογικά» του), τον μεγάλο Σταγειρίτη φιλόσοφο, οι Σελλοί (ή Ελλοί, ή Έλλοπες) βίωσαν κάποτε έναν τεράστιο κατακλυσμό, ο οποίος συνέβη μεταξύ της περιοχής της Δωδώνης και του ποταμού Αχελώου. Κατά την αριστοτέλεια παράδοση, οι Σελλοί αργότερα κλήθηκαν Έλληνες. Όσο για τους Γραικούς (εκ της λέξεως «Γραία»), ήταν μία άλλη, παραπλήσια και συγγενική φυλή, που ζούσε πολύ πιο μακριά, στον γεωγραφικό χώρο της σημερινής Τανάγρας, στη Βοιωτία. Αλλά και ο Κωνσταντίνος Φαλτάιτς, Έλλην λαογράφος ερευνητής, αναφέρει τους Σελλούς ως «ομηρική φυλή», η οποία «εκπεμπομένη εκ της Ηπείρου δια των διόδων της Πίνδου έδοσεν εις το νότιον τμήμα της Βαλκανικής το όνομα Ελλάς και εις τους κατοίκους το όνομα Έλληνες». Ο δε Νίκολας Χάμοντ, γνωστός Βρετανός ιστορικός και γεωγράφος, επισημαίνει ότι «Σελλοί ή Ελλοί της Δωδώνης στην Ιλιάδα και η Ελλοπίη του Ησίοδου οφείλουν το όνομά τους – ή έδωσαν το όνομά τους – στον άνω ρου του Αχέροντος, που φθάνει κοντά στη Δωδώνη και το όνομα αυτό Σελλήεις, έλαβε κατ’ επέκταση όλος ο ρους του ποταμού». 

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η άποψη του Ευλόγιου Κουρίλα Λαυριώτη, Ελληνορθόδοξου επισκόπου της Κορυτσάς στην Αλβανία και καθηγητή της φιλοσοφίας και της ιστορίας, ο οποίος ανέφερε τα ακόλουθα: «Η λέξις [σημ.: Σελλοί] έχει σχέση προς το σέλας, και κατά ταύτα Έλληνες (δηλαδή οι Σελλοί ή Ελλοί) είναι οι φωτεινοί, οι λαμπροί και ένδοξοι». Φυσικά, από την εν λόγω ετυμολογική ρίζα προέρχεται και η ονομασία του φυσικού δορυφόρου της γης, της Σελήνης (Φεγγάρι), ονομασία που υποδηλώνει την αντανάκλαση του φωτός του Ηλίου πάνω στο συγκεκριμένο ετερόφωτο ουράνιο σώμα. Τέλος, πρέπει οπωσδήποτε να γίνει αναφορά σε μια πανάρχαια θεσσαλική παράδοση, κατά την οποία ο μυθικός πρόγονος των Σελλών ήταν ο υιός του ήρωα Θεσσαλού, ο δριμοτόμος Ελλός, ο οποίος επιχείρησε να κόψει τη φηγό, δηλ. την ιερή βαλανιδιά της αρχαίας Δωδώνης· τότε όμως εμφανίστηκε ένα περιστέρι, το οποίο του μίλησε με φωνή ανθρώπινη και τον απέτρεψε να προβεί στην πράξη του αυτή. Έκτοτε, ο Ελλός έγινε ο πρώτος ιερέας του θεού Δία και ιδρυτής της φυλής των Σελλών ή Ελλήνων.