21.9.2015
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Ο ιστορικός ελληνικός σύλλογος Παναθηναϊκός Αθλητικός Όμιλος ιδρύθηκε το 1908 από μια παρέα φίλων-αθλητών του Πανελληνίου. Ήταν η εποχή που το κέντρο των Αθηνών (η νεώτερη «αριστοκρατία» του καιρού εκείνου) ήταν συγκεντρωμένη στην περιοχή όπισθεν του Αρχαιολογικού Μουσείου, γύρω από τη γνωστή λεωφόρο Αλεξάνδρας: περιοχές όπως η Κυψέλη κι οι Αμπελόκηποι, ταχέως αναπτυσσόμενες οικονομικά και κοινωνικά, παρουσίαζαν μία σχετικά γοργή ανοδική πορεία.
Η διαρκώς ανερχόμενη αθηναϊκή αστική τάξη (η «μπουρζουαζία» των Αθηνών) εκφράστηκε αθλητικά αρχικώς από τον Πανελλήνιο, ο οποίος έδρευε -και εδρεύει- στο κεντρικό πάρκο της πρωτεύουσας, το Πεδίον του Άρεως. Όμως από τα «σπλάχνα» του Πανελληνίου προέκυψε μία ακόμη δυναμικότερη αθλητική ομάδα, ο Παναθηναϊκός, που δημιουργήθηκε από νέους ανθρώπους, εξ ου και ο δυναμικός της χαρακτήρας. Μέσα σε ένα ανερχόμενο περιβάλλον, λογικό ήταν η πιο δυναμική αθλητική οντότητα -ο Παναθηναϊκός- να αποκτήσει πολύ σύντομα την πρωτοκαθεδρία των αθλητικών δρώμενων της Αθήνας, αλλά και ολόκληρης της (τότε) Ελλάδας...
Οι σοβαρές ανταγωνίστριες ομάδες του Παναθηναϊκού (η ΑΕΚ των βορειοδυτικών προαστίων, ο Ολυμπιακός του Πειραιά, αλλά και ο ΠΑΟΚ στη Θεσσαλονίκη) προέκυψαν αρκετά χρόνια αργότερα, περί τα μέσα της δεκαετίας του 1920, και ήταν αποτέλεσμα της προσφυγιάς και της νέας εθνικής τραγωδίας που γνώρισε τότε ο ελληνισμός: της Μικρασιατικής, όπου για πρώτη φορά έπειτα από 3.000 τουλάχιστον χρόνια η ιωνική γη έμεινε χωρίς ελληνικό στοιχείο... Αντίθετα από την «αρχοντική» αστική τάξη του αθηναϊκού κέντρου, οι υπόλοιπες μεγάλες ομάδες εξέφραζαν τότε τον πόνο της φτωχολογιάς και ανάλογο ήταν και το κοινωνιολογικό τους υπόβαθρο. Ανάμεσα στους οπαδούς (και, εν μέρει, τους παράγοντες και τους παίχτες) των «περιθωριακών» τότε συλλόγων, όπως του Ολυμπιακού και της ΑΕΚ, και του «κεντρικού» Παναθηναϊκού γρήγορα γεννήθηκε η απέχθεια -με αναφορά στα γηπεδικά δρώμενα- και το κοινωνικό μίσος.
Δεν είναι καθόλου τυχαία η ψυχοϊστορική πορεία των εν λόγω συλλόγων, των κορυφαίων στον ελληνικό αθλητισμό. Ως βάση της ανάλυσής μας λαμβάνουμε ασφαλώς το ποδόσφαιρο, εφόσον αυτό επί σειρά δεκαετιών υπήρξε το πιο δημοφιλές, διαδεδομένο και «λαϊκό» άθλημα (το μπάσκετ έφθασε στο επίπεδο του ποδοσφαίρου μόλις στα τέλη της δεκαετίας του 1980). «Λιμάνι» (Ολυμπιακός) και ΑΕΚ -αυτή με πυρήνες τη Νέα Φιλαδέλφεια, τη Νέα Ιωνία, το Νέο Ηράκλειο κτλ.- είχαν επί σειρά δεκαετιών διαρκείς αναλαμπές και μεταπτώσεις, σε απόλυτο συγχρονισμό με το ασταθές κοινωνικό τους περιβάλλον. Αντίθετα, ο Παναθηναϊκός του αστικού κέντρου έδειχνε πιο «σταθερός» μέσα στα χρόνια, αφού η αγωνιστική του σταθερότητα ερχόταν σε πλήρη συντονισμό με τη γενικότερη οικονομική-κοινωνική σταθερότητα των κατοίκων του αθηναϊκού κέντρου, που στην πλειονότητά τους ήσαν οπαδοί του ΠΑΟ.
Όταν, π.χ., τη δεκαετία του 1950 ο μεταπολεμικός (και μετεμφυλιακός) Πειραιάς γνώρισε μία έντονη «κινητικότητα», ο ποδοσφαιρικός Ολυμπιακός δημιούργησε μία μικρή «αυτοκρατορία», με το περίφημο «6 στα 6» συνεχή πρωταθλήματα, ανεπανάληπτο ρεκόρ έως τότε, που χρειάστηκε να περάσουν δεκαετίες ολόκληρες για να σπάσει! Όταν όμως, κυρίως από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 και μετά, το ελληνικό κράτος έγινε πιο «εσωστρεφές» («εκλογές βίας και νοθείας» του 1961 κτλ.), με τα αστυνομικά μέτρα κατά των κομμουνιστών-βασικών οπαδών του Ολυμπιακού στο «λιμάνι» και σε περιοχές όπως το Νέο Φάληρο, η Κοκκινιά και τα Ταμπούρια να πιέζουν την εργατική δυναμική, ο ποδοσφαιρικός Ολυμπιακός παρήκμασε. Ήταν πια η σειρά του Παναθηναϊκού και του αθηναϊκού κέντρου να αντεπιτεθεί και να φτιάξει ένα αξιοθαύμαστο ποδοσφαιρικό σύνολο, απόληξη του οποίου υπήρξε η θριαμβευτική πορεία προς το Γουέμπλεϊ την περίοδο 1970-1971!...
Μετά τη Μεταπολίτευση ο Παναθηναϊκός γνώρισε την πρώτη του υπαρξιακή κρίση, πάντοτε σε παραλληλισμό με τα πολιτικά γεγονότα και τις κοινωνικές-οικονομικές εξελίξεις. Μετά την κατάκτηση του τίτλου, τη σεζόν 1976-1977, ο Παναθηναϊκός «χαλάρωσε» και «αναδιπλώθηκε», μουδιασμένος από τη συνεχή άνοδο του Ολυμπιακού. Ήταν η χρονική περίοδος της πολιτιστικής ανόδου της ελληνικής Αριστεράς, που κυριάρχησε σε κάθε πολιτισμικό τομέα: το θέατρο και τον κινηματογράφο, τη μουσική και τη λογοτεχνία κτλ. Η λέξη «Δεξιά» απέκτησε αρνητικές και ενοχικές διαστάσεις, σε σημείο που και η ίδια η βασική δεξιά δύναμη, η Νέα Δημοκρατία, να την απορρίψει και να μην την χρησιμοποιεί ποτέ στο λεξιλόγιό της! Το ελληνικό «Πολυτεχνείο» του 1973, επηρεασμένο από τον γαλλικό «Μάη» του 1968, αλλά και την «πολιτιστική επανάσταση» του Μάο στην Κίνα επέδρασε άμεσα και έντονα και στον αθλητισμό, βασικά δε στο ποδόσφαιρο...
Δεν είναι τυχαίο ότι η ποδοσφαιρική (και όχι μόνο) κρίση του Παναθηναϊκού συνοδεύτηκε από την παράλληλη κρίση της ελληνικής Δεξιάς. Διότι δεξιά ήταν η μεγάλη πλειοψηφία του αθηναϊκού αστικού κέντρου, γι’ αυτό και πάντοτε η Α΄ Αθηνών έβγαζε πρώτα δεξιά κόμματα, ο δε δήμος Αθηναίων ήταν παραδοσιακά «κάστρο» της Δεξιάς. Η κατάκτηση του πρωταθλήματος το 1977 ακολουθήθηκε από την πρώτη σοβαρή πτώση των εκλογικών ποσοστών της Νέας Δημοκρατίας: αν και πρώτη, η ΝΔ υπό τον «εθνάρχη» Κωνσταντίνο Καραμανλή έχασε... 13% από τις δυνάμεις της μέσα σε τρία μόλις χρόνια! Από το 54% των εκλογών της 17ης Νοεμβρίου 1974 έπεσε στο 41% των εκλογών της 20ής Νοεμβρίου 1977... Αντίθετα, το ΠΑΣΟΚ (που «άλωσε» δημαγωγικά τον χώρο της Αριστεράς) ανέβαινε την ίδια περίοδο διαρκώς, όχι μόνο στο «λιμάνι» ή στην αχανή Β΄ Αθηνών, αλλά -περιέργως- και στο ίδιο το αθηναϊκό κέντρο!...
Δεν αποτελεί λοιπόν καθόλου σύμπτωση που η άνοδος του ΠΑΣΟΚ (τέλη δεκαετίας του 1970-αρχές δεκαετίας του 1980) έρχεται σε απόλυτο παραλληλισμό με την τότε κυριαρχία του Ολυμπιακού, με πρόεδρο τον Σταύρο Νταϊφά: τέσσερα συνεχόμενα πρωταθλήματα κατέκτησε ο Ολυμπιακός (1980, 1981, 1982, 1983), έχοντας μία ομάδα-«μοντέλο» με τους Νίκο Αναστόπουλο, Τάσο Μητρόπουλο, Νίκο Σαργκάνη κτλ. Αντίθετα, ο Παναθηναϊκός έφθασε στο ναδίρ της ιστορίας του, τη σεζόν 1982-1983, μένοντας εκτός Ευρώπης και καταλαμβάνοντας στο πρωτάθλημα τη χαμηλότερη θέση της ιστορίας του...
Και τότε... στο ελληνικό ποδόσφαιρο, αλλά και στην ελληνική πολιτική, εμφανίσθηκαν οι «από μηχανής θεοί»! Ο Πολωνός προπονητής Γιάτσεκ Γκμοχ μεταμόρφωσε τον Παναθηναϊκό και κατέκτησε θριαμβευτικά το «νταμπλ» (πρωτάθλημα-κύπελλο) την περίοδο 1983-1984! Ακριβώς την ίδια ώρα ο Ευάγγελος Αβέρωφ, νέος ηγέτης της ΝΔ, αναγέννησε το κόμμα του και διέψευσε τον ισχυρισμό του ηγέτη του ΠΑΣΟΚ, πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου, ότι «έθεσε τη Δεξιά στο χρονοντούλαπο της ιστορίας»: η ΝΔ στις ευρωεκλογές της 17ης Ιουνίου του 1984 μείωσε θεαματικά τη διαφορά που την χώριζε από το ΠΑΣΟΚ, από το -12,5% του 1981 στο μόλις 3,5%!
Την ίδια πορεία ανόδου με τον Αβέρωφ (που παραιτήθηκε λόγω σοβαρού προβλήματος υγείας) ακολούθησε και ο διάδοχός του, ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης: στο δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του 1980 η ΝΔ είχε διαρκώς ανοδική τάση, ενώ το ΠΑΣΟΚ -αν και συγκράτησε το μεγαλύτερο μέρος των δυνάμεών του- παρουσίασε συμπτώματα «βαρύτατα ασθενούς» από την κατάχρηση της εξουσίας. Η αθηναϊκή αστική τάξη, που είχε βιώσει το «σοκ» να έχει εκλεγεί δύο συνεχείς φορές (1978, 1982) κεντροαριστερός δήμαρχος Αθηναίων, ο Δημήτρης Μπέης, «ανέπνευσε»: στις δημοτικές εκλογές του 1986 ο συνδυασμός «Νέα Εποχή», υπό τον Μιλτιάδη Έβερτ, πέτυχε θριαμβευτική νίκη και η Δεξιά κατέλαβε εκ νέου τον δήμο! Είναι άραγε τυχαίο ότι με το που η αστική τάξη των Αθηνών σήκωσε -πολιτικά- και πάλι κεφάλι, ο ποδοσφαιρικός Παναθηναϊκός γνώρισε μεγάλες στιγμές δόξας; Έχουμε και λέμε: πήρε δύο «νταμπλ» (1984 και 1986), επιπλέον κατέκτησε δύο κύπελλα (1988 και 1989), ενώ έφθασε στον ημιτελικό του κυπέλλου πρωταθλητριών το 1985, αλλά είχε και τη θριαμβευτική πορεία στο κύπελλο ΟΥΕΦΑ την περίοδο 1987-88... Μετά δε, το 1989 και την αυτοδύναμη άνοδο της ΝΔ στην εξουσία (άνοιξη 1990), ο Παναθηναϊκός κατέκτησε άλλα τέσσερα πρωταθλήματα: 1990, 1991, 1995 και 1996. Ήταν το «κύκνειο άσμα» του Παναθηναϊκού και της αθηναϊκής αστικής τάξης...
Εκείνα τα χρόνια (μέσα της δεκαετίας του 1990) είχαμε παράλληλα τις εξής «κινήσεις»: α) την εσωτερική μετανάστευση των αστών κατοίκων του κέντρου των Αθηνών (συνοικίες πέριξ της λεωφόρου Αλεξάνδρας) προς τα λεγόμενα «βόρεια» και «νότια» προάστια, β) την αντικατάσταση αυτών από ξένους μετανάστες, λαθραίους και μη, οι οποίοι «κατέκλυσαν» τις κεντρικές συνοικίες των Αθηνών, γ) τη ραγδαία αναβάθμιση του λιμένος του Πειραιά και των τριγύρω περιοχών του, σε οικονομικό και όχι μόνο επίπεδο, δ) την άνοδο νέων οικονομικών κύκλων (βλ. Σωκράτης Κόκκαλης), άμεσα διασυνδεδεμένων με τη νέα εξουσιαστική ελίτ του «εκσυγχρονιστή» Κώστα Σημίτη και ε) τη γενικότερη πολιτική κτλ. φθορά του παλαιού αστικού κόσμου, ο οποίος αντικαταστάθηκε βίαια και απότομα από το ανερχόμενο μείγμα νεόπλουτων (πρώην) «σοσιαλιστών» και γόνων των παλαιών οικογενειών του κέντρου που εγκαταστάθηκαν στα πλούσια προάστια.
Αυτά είναι σε γενικές γραμμές και τα ψυχοϊστορικά αίτια της παρακμής του ποδοσφαιρικού Παναθηναϊκού. Διότι δεν μπορεί να είναι τυχαίο που αμέσως μετά την άνοδο του «εκσυγχρονισμού» στην εξουσία και την απαρχή μετάλλαξης της ελληνικής κοινωνίας, από το 1996 και ύστερα, η ιστορική ομάδα του αθηναϊκού κέντρου παρήκμασε τελείως: μέσα σε μία σχεδόν εικοσαετία... κατέκτησε μόλις δύο πρωταθλήματα (2004, 2010), κι αυτά «νταμπλ»! Δημιουργήθηκε έτσι η λεγόμενη ψυχοσύνθεση του «loser» (του «χαμένου», ελληνιστί), των παικτών της ομάδας που παίζουν -και χάνουν- έναντι της ανώτερης ποιοτικά, ψυχολογικά κτλ. ομάδας του Πειραιά, δηλ. του Ολυμπιακού... Ενός Ολυμπιακού-εκφραστή του ευρισκόμενου σε διαρκή άνοδο «λιμανιού» (δηλ. του γεωοικονομικού χώρου της νοτιοδυτικής Αττικής, βλ. διείσδυση της κινεζικής «Cosco» κτλ.), ο οποίος μετά το 1996 «σάρωσε» όλα σχεδόν τα πρωταθλήματα: από το ιστορικό ρεκόρ όλων των εποχών «7 στα 7» (1996-97 έως 2002-2003), τα πέντε συνεχή πρωταθλήματα (2004-05 έως 2008-09), και... από το 2010-11 και μετά συνεχίζει ακάθεκτος!...