17.7.2020
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Είναι η κρίση του μεταναστευτικού (“προσφυγικού”), η έσχατη κρίση αθρόων και μαζικών μετακινήσεων πληθυσμών πάνω στον πλανήτη; Απ' ό,τι δείχνουν τα πράγματα, όχι. Κι αυτό, επειδή ένας παράγοντας που είχε υποτιμήσει αναμφίβολα ο μέσος άνθρωπος, αλλά και οι υπεύθυνοι πολιτικοί ανά τον κόσμο, δηλαδή το περιβάλλον, έρχεται να φέρει τώρα τα πάνω κάτω στις παγκόσμιες ανακατατάξεις! Σε διανθρώπινο και κοινωνικό επίπεδο, το νέο φαινόμενο έγινε γνωστό υπό την ονομασία “κλιματική προσφυγιά”, ή αλλιώς “περιβαλλοντική μετανάστευση”...
Ήδη από τον Δεκέμβριο του 2009, στη διάρκεια της διάσκεψης του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή -μία διάσκεψη με μεγάλη θεματική σημασία-, που διεξήχθη στην Κοπεγχάγη, θεσμοθετήθηκε η χρήση της έννοιας του “κλιματικού πρόσφυγα” (καλείται επίσης και ως “περιβαλλοντικός μετανάστης”). Η ως άνω διάσκεψη έλαβε χώρα έπειτα από πιέσεις πολλών ετών της λεγόμενης κοινωνίας των πολιτών, δηλαδή δικτύων οργανώσεων για τα ανθρώπινα δικαιώματα και το περιβάλλον, που τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1980 (ως συνέπεια των πετρελαϊκών κρίσεων της δεκαετίας του 1970) πίεζαν τοπικές κυβερνήσεις και διεθνείς οργανισμούς για την αναγνώριση των δικαιωμάτων των “κλιματικών προσφύγων”.
Τι ακριβώς ορισμό θεσμοθέτησαν τα Ηνωμένα Έθνη για τον όρο “κλιματικός πρόσφυγας”; Σημαίνει τον άνθρωπο που αναγκάζεται να μεταναστεύσει εξαιτίας των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Οι πρόσφυγες αυτού του είδους αποτελούν έκτοτε ξεχωριστή κατηγορία προσφύγων, και δεν έχουν σχέση με το σύγχρονο φαινόμενο των προσφύγων πολέμου, ή και των παράτυπων μεταναστών, οι οποίοι μετακινούνται βασικά από χώρες της Ασίας και της Αφρικής προς τον ευρύτερο κόσμο της Δύσης. Οι βλάβες που προξένησε στο περιβάλλον η ανθρώπινη δραστηριότητα, με την ανεξέλεγκτη βιομηχανοποίηση και την έξαρση της τεχνολογίας, όπως είναι η υπερθέρμανση του πλανήτη, οι υπερβολικές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα ή η τρύπα του όζοντος, αποτελούν μερικές από τις κύριες αιτίες της “κλιματικής προσφυγιάς”.
Πάμε λοιπόν για έναν νέου τύπου προσφυγικής κρίσης, που αυτή τη φορά θα έχει τη μορφή της “περιβαλλοντικής μετανάστευσης”; Η απάντηση στο προηγούμενο ερώτημα είναι αναμφίβολα θετική, κι αυτό το αναγνώρισε πρόσφατα (Ιανουάριος 2020) και ο ίδιος ο ΟΗΕ, προειδοποιώντας ότι τα επόμενα χρόνια αναμένεται η μετακίνηση εκατομμυρίων “κλιματικών προσφύγων” λόγω της περιβόητης κλιματικής αλλαγής. Συγκεκριμένα, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, δια του επικεφαλής της Φιλίπο Γκράντι, έκανε λόγο για ανάγκη προετοιμασίας του κόσμου από την επερχόμενη (αναπόφευκτη) απότομη αύξηση του αριθμού των προσφύγων εκείνων, οι οποίοι πρόκειται να εγκαταλείψουν τις εστίες τους εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Κατά τον Γκράντι: “Πρέπει να ετοιμαστούμε για μια μεγάλη αύξηση των ανθρώπων που μετακινούνται παρά τη θέλησή τους. Δεν θα τολμούσα να μιλήσω για συγκεκριμένους αριθμούς, είναι πολύ υποθετικό, αλλά οπωσδήποτε μιλάμε εδώ για εκατομμύρια”.
Σε νομικό επίπεδο, πολλοί εξέφρασαν την αντίρρησή τους στη χρήση της λέξης “πρόσφυγας” ως προς τον προσδιορισμό του ατόμου εκείνου που εξαναγκάζεται σε μετανάστευση λόγω της κλιματικής αλλαγής. Κατά τη Συνθήκη της Γενεύης (1951), καθεστώς πρόσφυγα αναγνωρίζεται μόνο σε όποιον βρίσκεται εκτός της χώρας του εξαιτίας φόβου δίωξης. Εξ ου και αρκετοί ερευνητές προτιμούν τον όρο “μετανάστης”, εφόσον στην περίπτωση των μετακινήσεων λόγω φυσικών καταστροφών και άλλων περιβαλλοντικών παραγόντων δεν μιλάμε για κίνδυνο δίωξης· είναι δυσδιάκριτο, το κατά πόσο αυτοί οι άνθρωποι διασχίζουν εθελοντικά τα σύνορα της χώρας τους, από τη στιγμή που (ουσιαστικά) εξαναγκάζονται σε φυγή...
Έχοντας κατά νου τις προειδοποιήσεις των διεθνών οργανισμών, αλλά και την ίδια την εμπειρική πραγματικότητα, το όλο ζήτημα αναμένεται πράγματι να λάβει τεράστιες διαστάσεις τα επόμενα έτη, και πάντως εντός της δεκαετίας του 2020. Μόνο για το 2017, 18 εκατομμύρια άνθρωποι εξαναγκάστηκαν να μετακινηθούν από τον τόπο τους λόγω φυσικών καταστροφών και άλλων περιβαλλοντικών διαταράξεων, σύμφωνα με το “Ινστιτούτο για την Οικονομία και την Ειρήνη”, ένα αυστραλιανό think tank (δεξαμενή σκέψης). Αριθμός σίγουρα τρομακτικός, από τη στιγμή που το φαινόμενο οξύνεται, την ώρα που και έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας, του 2018, εκτιμά ότι έως τα μέσα του 21ου αιώνα, θα υπάρξουν σχεδόν 150 εκατομμύρια “κλιματικοί πρόσφυγες”, προερχόμενοι κατά κύριο λόγο από περιοχές της νοτιοανατολικής Ασίας, της υποσαχάριας Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής...
Ιδού οι βασικοί λόγοι της “κλιματικής προσφυγιάς” που έρχεται, και η οποία θα γεμίσει τον πλανήτη με νέα κοινωνική (και όχι μόνο) δυστυχία και αναταραχή... Σίγουρα ο πρώτος λόγος είναι η περίφημη υπερθέρμανση του πλανήτη: ενώ μετά την εποχή των παγετώνων, και επί χιλιετίες, η θερμοκρασία της Γης παρέμενε σε σχετικά σταθερά επίπεδα, εν τούτοις μόνο κατά τον 20ό αιώνα ανήλθε έως και 0,8 βαθμούς κατά μέσο όρο. Στον δε 21ο αιώνα, αναμένονται φυσικά τα χειρότερα... Άλλος λόγος, στενά συνδεδεμένος με τον προηγούμενο, είναι και η άνοδος της στάθμης των θαλασσών, που ήδη συμβαίνει με γεωμετρική πρόοδο· πόλεις ολόκληρες θα βυθιστούν και οι πληθυσμοί τους θα συμπιεστούν στο εσωτερικό των ηπείρων, στην ενδοχώρα... Τέλος, άλλοι σημαντικοί λόγοι είναι ο κίνδυνος εξαφάνισης ειδών ζωής (υπαρκτός ήδη), η καταστροφή ολόκληρων οικοσυστημάτων -όπως είδαμε και πρόσφατα, με τις καταστροφικές πυρκαγιές σε Σιβηρία, Αμαζόνιο και Αυστραλία-, καθώς και η απορρύθμιση της τροφικής αλυσίδας.
Εκατομμύρια άνθρωποι, λοιπόν, οδεύουν απ' ευθείας στη δυστυχία των νέων (απαισιόδοξων) συνθηκών διαβίωσης, που θα οφείλεται κατά πρώτιστο λόγο στην κλιματική αλλαγή και την καταστροφή του περιβάλλοντος. Όλοι αυτοί -και μιλάμε κυρίως για πληθυσμούς αναπτυσσόμενων, και όχι αναπτυγμένων, χωρών- θα βρεθούν αθέλητα εκτεθειμένοι σε συνθήκες ακραίας φτώχειας και πείνας. Μονόδρομος θα είναι τότε πια γι' αυτούς, προκειμένου να επιβιώσουν, η εγκατάλειψη του τόπου τους. Έχοντας δε κατά νου, ότι προέρχονται κυρίως από τις χώρες-θύματα του δυτικού ιμπεριαλισμού κατά το παρελθόν, οι πληθυσμοί αυτοί θα αλλοιώσουν αναπόφευκτα τον χαρακτήρα των χωρών του αναπτυγμένου Βορρά, στις οποίες θα καταφύγουν, και θα προκαλέσουν εκεί νέες κοινωνικές οξύνσεις και συγκρούσεις.
Αν δούμε το θέμα και από μια άλλη κοινωνιολογική οπτική γωνία, θα επιβεβαιώσουμε οπωσδήποτε τους παραπάνω φόβους, που ήδη όλο και περισσότεροι επιστήμονες και αρθρογράφοι εκφράζουν. Οι πληθυσμοί, λοιπόν, οι οποίοι θα αποτελέσουν τους “πρόσφυγες του μέλλοντος” (τους “περιβαλλοντικούς μετανάστες”) έχουν πλέον προσαρμοστεί -θέλουν, δεν θέλουν- σε ένα υποβαθμισμένο, ή και παρηκμασμένο, φυσικό περιβάλλον και σε μια αντίστοιχη κοινωνική πραγματικότητα. Η ξηρασία και η ερημοποίηση μεγάλων εκτάσεων στην Αφρική και τη Λατινική Αμερική, ειδικά τις τελευταίες δεκαετίες, οδήγησε εκατομμύρια ανθρώπους σε πλήρη εξαθλίωση. Πρακτικά, αλλά και ψυχολογικά, οι άνθρωποι αυτοί δεν έχουν πια κάτι να χάσουν.
Τι σημαίνει αυτό, με λίγα λόγια; Ότι οι εν λόγω πληθυσμοί, χωρίς να το θέλουν ίσως, θα μεταφέρουν τις συνθήκες αυτές -τις διόλου κολακευτικές- στις νέες χώρες εγκατάστασής τους. Αποτέλεσμα: η απότομη κατάρρευση του βιοτικού επιπέδου μιας σειράς λαών -π.χ. των ευρωπαϊκών-, των οποίων οι εργασιακές συνθήκες θα συμπιεστούν προς τα κάτω, όπως αναλόγως και τα ημερομίσθια. Για να μην μιλήσουμε για το άλλοτε κοινωνικό κράτος, που ήδη έχει δεχτεί θανάσιμα πλήγματα από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΔΝΤ. Φυσικό επακόλουθο όλων αυτών θα είναι και η υποβάθμιση (η παρακμή, θα λέγαμε καλύτερα) του περιβάλλοντος χώρου· όπου υπήρξε αθρόα και ανεξέλεγκτη μετανάστευση, έστω και περιβαλλοντική, χωρίς προηγούμενη ύπαρξη προγραμματισμού, το περιβάλλον γνώρισε μία απίστευτη υποβάθμιση. Νεοεισερχόμενοι πληθυσμοί, σε συμβίωση με τους παλιούς, σημαίνουν για τις χώρες υποδοχής των “κλιματικών προσφύγων”, ραγδαίες και ριζικές αλλαγές στον τρόπο ζωής, σημαίνουν φοβερή και τρομερή κοινωνική και περιβαλλοντική κρίση...
Πρόκειται, επομένως, για μείζον ζήτημα, που δεν εξαντλείται απλώς και μόνο στις ανθρωπιστικές του διαστάσεις. Αντιθέτως, έχει χωρίς αμφιβολία προεκτάσεις κοινωνικές, ακόμη και γεωπολιτικές, και σίγουρα περιβαλλοντικές. Οι φτωχές χώρες οδηγούνται με μαθηματική ακρίβεια στην καταστροφή, οι δε πλούσιες στην παρακμή και σε μια αργόσυρτη καθίζηση. Γεννιέται ένας κόσμος απόλυτης δυστυχίας, και σ' αυτό βασικός καταλύτης είναι η καταστροφή του περιβάλλοντος. Αν οι φόβοι που εκφράζονται σ' αυτό το κείμενο ισχύουν, τότε ο κόσμος που ετοιμάζεται θα είναι κατά πολύ χειρότερος και εφιαλτικότερος από εκείνον που φαντάστηκαν δυστοπικοί συγγραφείς, όπως ο Τζορτζ Όργουελ και ο Άλντους Χάξλεϊ.