Μάιος - Ιούνιος 1998
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Στο Ελληνικό σύνολο Θεοτήτων (όπου εκάστη εξ’ αυτών συμβόλιζε διάφορες δυνάμεις της Φύσεως, γεγονός που σαφώς δεικνύει την πνευματικότητα της Ελληνικής Θρησκείας και την τεράστια διαφορά της από τις όντως ειδωλολατρικές αντίστοιχες ανατολικές*), σημαίνουσα θέση κατέχει ο Θεός Παν, Θεός της Φύσεως, της χλωρίδας και της πανίδας.
Περί των γεννητόρων του Πανός υπάρχουν αρκετές εκδοχές. Ως τέτοιοι θεωρούνται ο Ζευς (ή ο Ερμής) και η Δρυώπη (ή η νύμφη Πηνελόπη). Άλλες πηγές αναφέρουν ως γονείς του Πανός τον Ουρανό και την Γαία. Πρωταρχικώς, ο Παν εθεωρείτο προστάτης των ποιμένων, των δασών και γενικά του φυσικού κόσμου. Με τον καιρό, η λατρεία αυτή διευρύνθηκε σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο Παν μετεξελίχθηκε σε Θεό-σύμβολο όλου κυριολεκτικά του Σύμπαντος, κάτι που βεβαίως φανερώνει και το ίδιο του το όνομα (Παν = ολότητα). Λαμβάνοντας δε υπ’ όψιν τις «εν φύσει» διαστάσεις της προσωπικότητάς του, μπορεί ανέτως να υποστηριχθεί ότι στη μορφή του Πανός διασταυρώνονται-συσπειρώνονται όλα τα εν γένει φυσικά κοσμικά χαρακτηριστικά: Πνεύμα, Νους, Ψυχή, ένστικτο και υπερ-φύση. Υπό το πρίσμα αυτό, ο Παν λαμβάνει μία εκ των υψηλοτέρων θέσεων στο Ελληνικό Πάνθεο, μιας και εκπληρεί απολύτως τις προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο.
Είναι αλήθεια, πως παρατηρείται ένα είδος «ιδιομορφίας» στα εξωτερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Πανός. Τούτο έχει να κάνει με το ότι αν και ανθρώπινο το πρόσωπό του, εν τούτοις ο Θεός υπήρξε τραγοπόδαρος**. Είχε επίσης πολλές τρίχες σ’ όλο του το σώμα, μακριά γένεια (μουσούδα) και, σύμφωνα με κάποια παράδοση, και ουρά. Η όλη του μορφή, εκφράζουσα αγαθή ενότητα και εκπληκτική αρμονία μεταξύ ανθρωπίνου και ζωικού βασιλείου, παραπέμπει σίγουρα σε ένα είδος τερατομορφίας. Μόνο εξωτερικώς όμως υπήρξε τέτοιος, διότι ο ψυχικός κόσμος του Πανός ήταν πλούσιος σε αισθήματα, γεμάτος αγάπη για τον άνθρωπο και τη Φύση και πλήρης πνευματικής δυναμικής.
Παρ’ όλα αυτά, και λόγω ακριβώς της επιφανειακής του ασχήμιας, ο Θεός προξενούσε μεγάλο φόβο και τρόμο σε όποιον περαστικό απ’ το δάσος διαβάτη εμφανιζόταν ξαφνικά μπροστά του. Εξ’ αυτού προήλθε και η λέξη «πανικός», δηλ. μεγάλος και απότομος φόβος απ’ την εμφάνιση του Πανός.
Ο Παν θεωρείται πως σχετίζεται με τον Θεό Διόνυσο, στον κύκλο του οποίου και ανήκει. Ο πιο γνωστός όμως θρύλος για την σχέση του με τους υπόλοιπους Έλληνες Θεούς αναφέρει για τον συναγωνισμό του με τον Απόλλωνα στη Μουσική. Συγκεκριμένα, οι δύο Θεοί συναγωνίστηκαν, ο καθένας με το δικό του μουσικό όργανο για το ποιός θα παίξει καλύτερα ενώπιον των Θεών. Ο Παν έπαιξε με τον Αυλό του, ενώ ο Απόλλων με τη Λύρα του. Φυσικά, νικητής ανακηρύχθηκε ο Απόλλων (Θεός της Μουσικής άλλωστε). Παρ’ όλα αυτά, ο Παν ήταν ο καλύτερος χορευτής ανάμεσα στους Θεούς. Ο Πίνδαρος μάλιστα τον χαρακτηρίζει ως τον τελειότερο. Ο χορός του Πανός απετελείτο από ιδιόρρυθμα άλματα, για τα οποία ήταν πολύ πρόσφορα τα τραγίσια του πόδια.
Κατοικία του Πανός τα πυκνά δάση και τα υψηλά όρη. Σ’ αυτά ο Παν προβάλλει ως κυρίαρχο στοιχείο, παίζοντας με τον αυλό του συγκινητικούς, αλλά και χαρούμενους ρυθμούς. Σχετικά με τον αυλό του Πανός, ο θρύλος είναι συγκλονιστικός: Ο Παν (σημαδεμένος κι αυτός απ’ τα βέλη του Έρωτος), ερωτεύθηκε την πανέμορφη νύμφη Σύριγγα. Όταν μία ημέρα την είδε κοντά σ’ ένα ποτάμι, την πλησίασε για να της εκδηλώσει τη μεγάλη του αγάπη. Η νύμφη όμως (κρίνοντας απ’ την εξωτερική μορφή του Θεού), φοβήθηκε κι έτρεξε μακριά να κρυφθεί. Παρενεβλήθη όμως μπροστά της ο ποταμός κι έτσι η Σύριγγα δεν είχε που να στραφεί για να ξεφύγει. Μέσα της τότε ευχήθηκε να μετατραπεί σε καλαμιά. Και όντως, η Σύριγγα μεταμορφώθηκε αμέσως σε καλαμιά. Πικραμένος ο Πάνας, έφτιαξε από αυτά τα καλάμια τον αυλό του, για να του θυμίζει την αγαπημένη του Σύριγγα...
Συμβολικώς-αλληγορικώς ως Ιερή γη του Πανός θεωρείται η Αρκαδία, η επωνομαζόμενη και «κοιλάδα των ρόδων». Επίσης, γη αφιερωμένη στον Πάνα είναι και η Ισπανία, επωνυμία που σημαίνει «Εις Γην Πανός». Πάντως, ο Παν κατοικούσε και εντός βαθέων σπηλαίων και μάλιστα θρυλείται πως κατείχε τα απόκρυφα μυστήρια του υπόγειου κόσμου και των μυστικών περασμάτων στα έγκατα της Γης, που συνδέουν μεταξύ τους μαντεία, ναούς και άλλα ιερής σημασίας σημεία της γήινης επιφάνειας. Ίσως με όλα αυτά σχετίζεται και η θεωρία της «κούφιας γης»***, θεωρία που πρωτοεμφανίσθηκε στον αρχαίο ελληνικό στοχασμό.
Στην προσωπικότητα του Πανός συμπυκνώνεται με τον πλέον κατάλληλο τρόπο η τραγωδία**** του Ελληνισμού και της Ελληνικής Ιδεολογίας. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, κατά την εποχή του Ρωμαίου αυτοκράτορα Τιβερίου (λίγο μετά την είσοδο στη νέα χιλιετία), ναυτικοί που ταξίδευαν προς την Ήπειρο, περνώντας απ’ την νήσο Πάξο, άκουσαν καθαρή και κρυστάλλινη φωνή να λέει: «Όταν φθάσετε στην Ήπειρο αναγγείλατε, πως ο μέγας Παν είναι πια νεκρός». Όταν έφθασαν δε στην Ήπειρο, οι ναυτικοί φώναξαν πλάι στις ακτές αυτά τα λόγια. Αμέσως οι βράχοι, τα δένδρα και τα ζώα (όλος γενικά ο φυσικός κόσμος), άρχισαν να θρηνούν. Ο θρήνος αυτός υποδηλώνει τον θάνατο μίας λαμπρής εποχής και την αρχή μίας καινούργιας...
Γενικά, μπορεί με ευχέρεια να ειπωθεί, πως η φυσική Θεότητα του Πανός, θεότητα που στο «εγώ» της διασταυρώνονται και βρίσκουν κατάλληλη «μορφοποίηση» όλοι οι νόμοι που διέπουν τη φύση και κυβερνούν το κοσμικό γίγνεσθαι, είναι εκ των σημαντικοτέρων ελληνικών εννοιολογικών μετασχηματισμών και κατέχει περίοπτη θέση στο πάνθεο της Ελληνικής Θρησκείας. Κατέχει όμως βαρύνουσας σημασίας θέση και στη σημερινή εποχή, εποχή οικολογικών καταστροφών και πλήρους ελλείψεως σεβασμού προς την Φύση· οι καιροί μας επιβάλλουν (μέσα από το ίδιο τους το «είναι») την Αναγέννηση και την επανεμφάνιση όλων όσων συμβόλιζε ο Παν, ο τραγοπόδαρος Έλλην Θεός της χλωρίδας και της πανίδας. Μέχρι την μεγάλη αυτή στιγμή, τη στιγμή της πολυπόθητης επιστροφής, είθε πνεύμα συγκινήσεως να δονεί τις καρδιές μας, όταν μες στην ψυχή μας το μέγα σύνθημα-σύμβολο αντηχεί: «Et in Arcadia ego»!...
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:
* Υπό τον όρο «ειδωλολατρεία» εννοείται η (άνευ αντικρύσματος) πίστη σε άψυχα αντικείμενα και κατά φαντασίαν Θεούς. Έτσι, ειδωλολατρικές μπορούν ανέτως να χαρακτηρισθούν πολλές θρησκείες και μορφές λατρείας του ευρύτερου ανατολικού γεωγραφικού χώρου. Η θρησκεία των Αρχαίων Ελλήνων (και των πολιτισμικών ρευμάτων που επηρεάσθηκαν απ’ αυτή), ουδέποτε υπήρξε ειδωλολατρική, ως οι συκοφάντες ισχυρίζονται. Αντιθέτως, υπήρξε ορθολογιστική, πνευματική και, στο φιλοσοφικό της υπόβαθρο, μονοθεϊστική.
** Ο Παν δεν ήταν «τραγόμορφος», αλλά «τραγοπόδαρος». Έτσι δεν ταυτίζεται με τον (αποδιδόμενο ως τραγόμορφο) εβραϊκό Σατανά, όπως κάποιοι προσπάθησαν (υπό όχι αγαθά ελατήρια κινούμενοι, φυσικά) να «αποδείξουν».
*** Σύμφωνα με τη θεωρία της «κούφιας γης», στο εσωτερικό του πλανήτη μας βρίσκονται διάσπαρτα πάμπολλα αστέρια, πλανήτες και δορυφόροι. Όσον αφορά το δικό μας ηλιακό σύστημα, κι αυτό δεν βρίσκεται παρά εντός (στην κοίλη) μίας άλλης πλανητικής σφαίρας· πίσω δε από το ουράνιο στερέωμα βρίσκεται κάποια άλλη γη και κάποιος άλλος ίσως πολιτισμός...
**** Η λέξη «τραγωδία» σημαίνει «ωδή του τράγου» και σίγουρα έχει άμεση σχέση με την φυσιογνωμία του Πανός.