25.2.2008
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Ήδη από τους πολύ παλιούς καιρούς, από τους προϊστορικούς χρόνους, η γυναικεία ομορφιά θεωρήθηκε απ’ τους αρχαίους Έλληνες ως ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της ελληνικής καθημερινότητας και διαχρονικότητας. Οι πρόγονοί μας λάτρευαν κυριολεκτικά το ωραίο και καλαίσθητο σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας και γενικά σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής εξέλιξης. Γι’ αυτούς ήταν παράλογο και αδιανόητο να προτιμά κάποιος το άσχημο και ακαλαίσθητο. Ο υγιής ψυχισμός και η σωστή αντίληψη της ζωής προϋπέθετε μονάχα ένα πράγμα: τη λατρεία του ωραίου, που πάντα έβρισκε τον ζωντανό του συμβολισμό στη μορφή και την προσωπικότητα της γυναίκας.
Πράγματι, στον ελληνικό στοχασμό η γυναικεία ομορφιά, το «κάλλος», δεν περιορίζονταν μόνο στην εξωτερική εικόνα, στην ωραιότητα δηλαδή του σώματος και του προσώπου. Ξεκινούσε βέβαια από εκεί, αλλά επεκτεινόταν και σε άλλες, εσώτερες, παραμέτρους: στην αγνότητα και την καλοσύνη της ψυχής, την καθαρότητα και αθωότητα της καρδιάς, τη διαύγεια και την καλλιέργεια του πνεύματος. Έτσι, με άξονα πάντα την εξωτερική ομορφιά, εφόσον αυτή είναι η πρώτη εικόνα που αποκομίζει κάποιος από έναν άνθρωπο, δομούνταν ολόκληρη φιλοσοφία της θηλυκής ομορφιάς, η οποία αποσκοπούσε στην ύπαρξη γυναικών πραγματικά τέλειων σε όλα, ως η πιο στέρεη βάση μιας σωστής και δημιουργικής σε όλα κοινωνίας!
Οι Έλληνες των παλιών καιρών θεωρούσαν λοιπόν την γυναίκα ως το θεμέλιο της κοινωνίας και της ζωής, προσδίδοντάς της έτσι πολύ μεγάλο ρόλο στην καθημερινότητα και, ευρύτερα, μέσα στην ιστορία. Γι’ αυτούς η γυναίκα όχι μόνο δεν ήταν ένα ον «δεύτερης κατηγορίας», όπως λανθασμένα νομίζουν πολλοί, αλλά ήταν πρόσωπο ιερό, που του οφειλόταν απέραντος σεβασμός, απ’ την στιγμή που ήταν η ζωοδότρια δύναμη της ιστορίας. Πραγματικά, στον ελληνικό στοχασμό της αρχαιότητας (που διασώθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό ακόμη και στη βυζαντινή κοινωνία) δεν νοούνταν ισότητα ανάμεσα στα δύο φύλα: η γυναίκα θεωρούνταν ανώτερη από τον άντρα, ως αυτή που έδινε ζωή στον άνθρωπο και που φρόντιζε και μεγάλωνε τα παιδιά! Η γέννηση λοιπόν και η ανατροφή των παιδιών καθιστούσαν την θέση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία θέση ανώτερης σημασίας.
Γι’ αυτό λοιπόν ο ελληνικός πολιτισμός έδινε ιδιαίτερη βαρύτητα στην προσωπικότητα και τη δράση της γυναίκας. Δεν είναι έτσι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι κατά την αρχαιότητα η Ελλάδα αποκαλούνταν – σύμφωνα με τις ιστορικές γραπτές παραδόσεις – ως «καλλιγύναιξ», δηλαδή ως η χώρα με τις ομορφότερες γυναίκες! Όπου βέβαια η ομορφιά αυτή ήταν, όπως είδαμε, ολόκληρη θεώρηση, που δεν περιοριζόταν μόνο στην εξωτερική της μορφή, αλλά επεκτεινόταν συνολικά σε όλη της την δραστηριότητα μέσα κι έξω από το σπίτι. Η Ελληνίδα μάνα, αδερφή, σύζυγος και κόρη ως σύμβολα ζωής τιμούνταν πάρα πολύ και διαρκώς, ως αντικείμενα εκπληκτικής λατρείας από πλευράς των αντρών. Με τον τρόπο αυτό βλέπουμε πόσο ισχυρή υπήρξε η γυναικεία μορφή τόσο μέσα στα πλαίσια της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, όσο και μέσα στην καθαρά ιστορική πορεία του ελληνισμού. Κανένας άλλος λαός της αρχαιότητας δεν αποθέωσε τόσο την γυναίκα, δημιουργώντας πρότυπα γυναικών μοναδικών στο είδος τους και ισάξια, αν όχι και ανώτερα, των αρσενικών μορφών, παρά μόνο ο ελληνικός.
Έχουμε έτσι την Ελληνίδα θεά στις διάφορες εκφάνσεις της, είτε με τον συνδυασμό ηρωισμού, σοφίας και ομορφιάς, όπως αποτυπώνονται στη μορφή της Αθηνάς, είτε ως απαράμιλλης σπουδαιότητας ωραιότητα, όπως στην περίπτωση της Αφροδίτης, είτε ως προσηλωμένης στις οικογενειακές αξίες, όπως είναι η Εστία. Αλλά και στο γήινο επίπεδο, κανένας άλλος λαός της αρχαιότητας δεν μπόρεσε να σκεφτεί και να πλάσει μία Ελένη, που να αποτελεί μάλιστα χιλιετίες ολόκληρες παγκόσμιο σύμβολο μοναδικού κάλλους και να επηρεάζει ακόμη και σήμερα τομείς που κυμαίνονται από την λογοτεχνία μέχρι και την μόδα!...
Η μορφή της Ελληνίδας γυναίκας διασώθηκε διαχρονικά μέσα απ’ τα έργα των γλυπτών της αρχαιότητας, τα οποία μας κληρονόμησαν μια σχεδόν ζωντανή απεικόνισή της. Και ποιος δεν θαυμάζει σήμερα τις θεϊκές γυναικείες μορφές, όπως σκαλίστηκαν από μοναδικούς τεχνίτες χιλιάδες χρόνια πριν! Να πώς περιέγραψε παλαιότερα την γυναίκα της αρχαίας Ελλάδας ο λόρδος Λιούλιν Τζόουνς σε διάλεξή του στο πανεπιστήμιο της Ουαλίας: «Οι στρογγυλοί ώμοι, το πλούσιο στήθος, το λευκό δέρμα και οι δεμένοι γλουτοί που αναπαρίστανται στα περισσότερα αρχαία αγγεία είναι ορατοί, καθώς τα ρούχα της γυναίκας είναι διαφανή. Η γυναίκα των αρχαίων αγγείων αποπνέει ερωτισμό, το βλέμμα της ταξιδεύει, ενώ η στάση του σώματός της προκαλεί. Η ιδανική γυναίκα...». Τι άλλο να προσθέσουμε εμείς στα παραπάνω που αντανακλούν πλήρως το συνολικό κάλλος της γυναίκας του αρχαίου ελληνισμού;...
Ακόμα και στο ντύσιμό τους και την εξωτερική τους εμφάνιση οι γυναίκες της ελληνικής αρχαιότητας δείχνουν το πόσο μπροστά βρίσκονταν για την εποχή της η τότε ελληνική κοινωνία. Ένας άλλος διανοούμενος, ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Θεόδωρος Καρζής γράφει τα εξής για τις γυναίκες της Ελλάδας στο έργο του «Η γυναίκα στην αρχαιότητα»: «Οι γυναίκες φοράνε κοντά μπλουζάκια, κοντομάνικα, σφιγμένα γύρω από τον κορμό, τόσο πολύ, ώστε να ξεχωρίζουν τέλεια οι γραμμές τους... Αυτός είναι ο ένας τρόπος ντυσίματος της γυναίκας. Ο άλλος, είναι να ξεπροβάλλει ακάλυπτο το στήθος μέσ’ από την ξεκούμπωτη ζακέτα, χωρίς μπλουζάκι». Εδώ αξίζει να σχολιάσουμε το πόσο προοδευτική υπήρξε τότε η ελληνική κοινωνία, αφού η παραπάνω εικόνα (τολμηρή ακόμα και για την δική μας εποχή) θεωρούνταν αδιανόητη εκείνα τα χρόνια για οποιονδήποτε άλλο πολιτισμό επί της Γης και βασικά της Ευρασίας, όπου επίσης δέσποζαν τότε οι Κινέζοι, οι Ινδοί και οι Μήδοι (Πέρσες). Απέναντι στο σκοταδισμό και την καταπίεση, που χαρακτήριζαν τους αιώνες εκείνους τις τυραννικές κοινωνίες της Ανατολής, ο ελληνισμός εξέπεμπε ένα υπέρλαμπρο φως πολιτισμού, όπως φαίνεται ξεκάθαρα από τη θέση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία.
Η ισοτιμία των γυναικών της αρχαίας Ελλάδας με τους άντρες είναι ευδιάκριτη τόσο από το παράδειγμα της αρχαίας Σπάρτης (όπου δεν γίνονταν καμία απολύτως διάκριση στη στρατιωτική εκπαίδευση ανάμεσα σε αγόρια και κορίτσια), όσο και από την περιγραφή του Ομήρου στα αθάνατα έργα του, την «Ιλιάδα» και την «Οδύσσεια». Για παράδειγμα στη Σπάρτη η γυναίκα διαθέτει πλήρη ελευθερία, είναι δημόσιο πρόσωπο όπως είναι και ο άντρας και λαμβάνει μέρος στα αγωνίσματα μαζί με τους άντρες, φορώντας τον περίφημο κοντό χιτώνα, πρόδρομο της σύγχρονης μίνι φούστας. Γι’ αυτό και τις Σπαρτιάτισσες τις ονόμαζαν ήδη από τότε «φαινομηρίδες» (δηλ. ότι είναι ευδιάκριτοι οι μηροί τους). Απ’ την άλλη, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι γυναίκες στα ομηρικά έπη είναι πάντα πρωταγωνίστριες, τονίζοντας την δική τους ιδιαίτερη προσωπικότητα και – βεβαίως – τη μεγάλη τους εξωτερική ομορφιά. Ακόμα και την Ελένη ο Όμηρος δεν την θεωρεί υπεύθυνη για την φυγή της στην Τροία, παρά την παρουσιάζει ως θύμα της πλάνης του Πάρη, γι’ αυτό και την θεωρεί κλεμμένη, τη δε ενέργεια του Τρώα καθαρή απαγωγή...
Οι γυναίκες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού πρόσεχαν ιδιαίτερα την ενδυμασία τους και ήταν λογικό κάτι τέτοιο, αν λάβουμε υπόψη μας την θέση τους στην κοινωνία. Έτσι εκεί ακριβώς αντικατοπτρίζονταν η αίσθηση του ωραίου που είχαν και η ανάδειξη της ιερής τους ομορφιάς. Το βασικό τους φόρεμα ήταν ο λεγόμενος «χιτώνας»: πρόκειται για φόρεμα πολύ κομψό, το οποίο έχρηζε μεγάλης προσοχής και φροντίδας, διότι βασιζόταν στις πτυχές του. Το φορούσαν λοιπόν μόνο εκτός του σπιτιού τους, ενώ μέσα στο σπίτι το έβγαζαν και έμεναν με τον «επενδυτή», που δεν ήταν παρά ένα δεύτερο φόρεμα, μικρότερο και κοντύτερο απ’ το πρώτο, που μάλιστα έφτανε μέχρι πιο πάνω απ’ το γόνατο. Όπως όμως είδαμε, στην τοπική κοινωνία της Σπάρτης οι γυναίκες κυκλοφορούσαν ενδεδυμένες με πιο ανάλαφρο και προωθημένο τρόπο, κάτι που για παράδειγμα στην αθηναϊκή κοινωνία θεωρούνταν αδιανόητο.
Τα χρώματα των φορεσιών αυτών ήταν πάντοτε ζωηρά και πολυποίκιλα. Από το κόκκινο, που έβγαζαν από την πορφύρα (κοχύλι που ευδοκιμεί στην Ανατολική Μεσόγειο), μέχρι το γαλάζιο που έβγαζαν από το λουλάκι ή το κίτρινο από το θειάφι, η πολυχρωμία ήταν έντονη. Το ίδιο και με τα καλλυντικά: στο πρόσωπο οι γυναίκες έβαζαν μια κρέμα ροζ απόχρωσης, που γίνονταν από τα κατακάθια του κρασιού. Στα βλέφαρά τους πρόσθεταν μαύρη βαφή, που γίνονταν από την στάχτη, ενώ όταν ήθελαν να κάνουν ξανθά τα μαλλιά τους, χρησιμοποιούσαν ένα αξιοπερίεργο μείγμα φτιαγμένο από κατσικίσιο λίπος!
Όλα τα παραπάνω δείχνουν χωρίς αμφιβολία πόσο μεγάλος και προοδευτικός για την εποχή του υπήρξε ο διαχρονικός ελληνικός πολιτισμός, που έως και την βυζαντινή περίοδο κάλυπτε ένα ευρύτερο γεωγραφικό φάσμα, που ξεκινούσε από την Δυτική Μεσόγειο, φτάνοντας στα πρόθυρα της Κεντρικής Ασίας και από τα βόρεια του ποταμού Δούναβη κατέληγε πολύ κάτω από τα αφρικανικά παράλια. Ήταν δηλ. πολιτισμός πανάρχαιος, ευρύς και ανθεκτικός μέσα στον χρόνο. Η κυρίαρχη μάλιστα θέση της γυναίκας στην ελληνική κοσμοθεώρηση μπορεί να εκληφθεί και ως επιβίωση πανάρχαιων ηθών και εθίμων της εποχής της μητριαρχίας, όπου οι γυναίκες θεωρούνταν κατά πολύ ανώτερες απ’ τους άντρες και ήταν αυτές που είχαν την πρωτοβουλία των κινήσεων στην ζωή, όπως π.χ. την διακυβέρνηση της κοινωνίας κτλ.
Ο θηλυκός χαρακτήρας του πανανθρώπινου πολιτισμού των απώτατων ιστορικών χρόνων οφείλεται στην γενικότερη αντίληψη του ανθρώπου για τη Μητέρα-Γη, που την έβλεπε ως ζωντανό οργανισμό και που την λάτρευε ως μήτρα όλων των υλικών πραγμάτων. Απ’ αυτήν ακριβώς την κοσμοαντίληψη εκπηγάζει και ο απεριόριστος σεβασμός του πρωτόγονου ανθρώπου αφενός για τον πλανήτη και τη φύση και αφετέρου για τη γυναίκα, που την έβλεπε σα θεϊκό σύμβολο μέσα σε μια ανώτερη πνευματικά ζωή. Γι’ αυτό και η εποχή της μητριαρχίας υπήρξε μια πραγματικά «Χρυσή Εποχή» για την ανθρωπότητα, με τεράστια πρόοδο και ευτυχία, όπου δεν υπήρχε κακό ούτε και πόλεμοι, παρά μόνο απέραντη γαλήνη και χαρά! Μόνο αργότερα, με την επικράτηση της αρσενικής σωματικής δύναμης βγήκαν στο προσκήνιο στοιχεία, όπως η αποθέωση της ύλης, η βία και, κατ’ επέκταση, ο πόλεμος...
Επανερχόμενοι στον ελληνικό πολιτισμό, κυρίαρχο επί σειρά χιλιετιών στο Διάμεσο Χώρο της ευρασιατικής ηπείρου (Ευρώπη, Βόρεια Αφρική, Μέση Ανατολή και Κεντρική Ασία), δε νιώθουμε καμία έκπληξη, αναλογιζόμενοι πόσες πολλές και διαφορετικές θηλυκές μορφές παγκοσμίου βεληνεκούς γέννησε αυτός ο λαός. Γυναίκες, που στα ιστορικά πια χρόνια εστιάζουν τη δράση τους σε τομείς, που καλύπτουν το σύνολο της ανθρώπινης δραστηριότητας: από την καθαρά πνευματική ενασχόληση, όπως η φιλοσοφία και η ποίηση, έως την ηρωική συμπεριφορά μέσα στην μάχη, καθώς βέβαια και στα καθαρά γυναικεία γνωρίσματα, της θηλυκότητας και της αισθητικής ομορφιάς. Λαμβάνοντας συνεπώς υπόψη μας τη σημασία του ελληνικού πολιτισμού, αλλά και την αντιστοιχία της θέσης της γυναίκας στον πολιτισμό αυτό με την θέση των γυναικών σε άλλους ιστορικούς λαούς, δεν είναι καθόλου υπερβολικό να πούμε ότι η Ελληνίδα γυναίκα υπήρξε ό,τι πιο σημαντικό και κορυφαίο στα πλαίσια της ανθρώπινης ιστορίας. Υπήρξε ο γεννήτορας και η βάση του ελληνικού πολιτισμού και επομένως η κορωνίδα της ιστορίας του ανθρώπου πάνω στον πλανήτη!