20.11.2020
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Αυτή τη φορά αρχαιολόγοι, ερευνητές και ειδικοί είναι σύμφωνοι: η αρχαία κεφαλή που ανακαλύφθηκε πριν από μερικές ημέρες στην οδό Αιόλου των Αθηνών ανήκει στον θεό Ερμή. Και πιο συγκεκριμένα, αναπαριστά τον Ερμή σε ώριμη ηλικία ως μέρος ερμαϊκής στήλης.
Το σπάνιο εύρημα βρέθηκε σε βάθος 1,3 μέτρων απέναντι από την εκκλησία της Αγίας Ειρήνης, επί της οδού Αιόλου, έπειτα από εργασίες που πραγματοποιούσε στο σημείο ο Δήμος Αθηναίων. Την είδηση αποκάλυψε πρώτος ο δήμαρχος Αθηναίων Κώστας Μπακογιάννης, με σχετική ανάρτησή του στο Facebook, προκαλώντας εξ αρχής έντονο ενδιαφέρον.
Σύμφωνα με ανακοίνωση του υπουργείου Πολιτισμού: “Η εικονογραφία του γλυπτού προσιδιάζει στον τύπο του Ερμού Προπυλαίου του Αλκαμένους”. Πράγματι, από παλαιότερες ανάλογες κεφαλές που κατά καιρούς ευρέθησαν, το γλυπτό αυτό ταιριάζει απόλυτα στη μορφή του θεού Ερμή. Η εν λόγω κεφαλή, λοιπόν, δεν αποκλείεται να ανήκε σε μια από τις περίφημες “Ερμές” που αποκόπηκαν το έτος 415 π.Χ., στη διάρκεια ενός παράξενου νυχτερινού επεισοδίου (βλ. παρακάτω στο κείμενο). Σημειώνεται δε, ότι πρόκειται πιθανότατα για έργο του τέλους του 4ου ή αρχών του 3ου αιώνα π.Χ.
Τι ακριβώς ήταν οι ερμαϊκές στήλες; Οι “Ερμές” (στα αρχαιοελληνικά: “Ἑρμαῖ”) αποτελούσαν λίθινες, τετράπλευρες ορθογώνιες στήλες, που στην κορυφή τους έφεραν κεφαλή -συνήθως του θεού Ερμή, εξ ου και η ονομασία τους- και χρησίμευαν ως οδοδείκτες. Ήταν τοποθετημένες σε διάφορα σημεία της αρχαίας Ελλάδας και θεωρείτο ότι προστάτευαν τους κατοίκους των διαφόρων περιοχών και τις περιουσίες τους, φέρνοντας καλή τύχη και αποτρέποντας το κακό και τους εχθρούς. Ταυτόχρονα ήταν τιμητικά μνημεία (σημεία λατρείας) προς μια θεότητα, και κυρίως τον Ερμή, γι' αυτό και συχνά στη βάση τους αποθέτονταν θυσίες.
Οι Ερμές που στόλιζαν την αθηναϊκή Αγορά είχαν ιδιαίτερη φήμη: βρίσκονταν σε διάταξη στη λεγόμενη “Στοά των Ερμών” και τιμούνταν πάρα πολύ από τον απλό πιστό λαό. Εκεί ακριβώς ήταν που συνέβη το παράξενο περιστατικό, παραμονές της Σικελικής εκστρατείας, το οποίο προκάλεσε σοκ στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής.
Τις πρώτες πρωινές ώρες της 11ης Μαΐου του έτους 415 π.Χ. βρέθηκαν όλες οι “Ερμές” -πλην ελαχίστων, μεταξύ των οποίων εκείνη που κοσμούσε την οικία του ρήτορα Ανδοκίδη- βανδαλισμένες: είχαν αποκεφαλιστεί από αγνώστους, και συγκεκριμένα με σπασμένες τις κεφαλές τους. Το γεγονός αυτό, που έμεινε γνωστό έκτοτε στην ιστορία ως “ο ακρωτηριασμός των Ερμών”, πραγματοποιήθηκε τις νυχτερινές ώρες της 10ης προς 11η Μαΐου του 415 π.Χ., την παραμονή της αναχώρησης του στόλου των Αθηνών για τη Σικελία, προκειμένου να παράσχει βοήθεια στην ελληνική αποικία Έγεστα, η οποία βρισκόταν σε διαμάχη με την επίσης ελληνική αποικία του Σελινούντα.
Το συμβάν προξένησε τρομερές αντιδράσεις. Θεωρήθηκε φοβερή βεβήλωση των θείων, ασέβεια προς τους θεούς και ένδειξη κακού οιωνού για την εκστρατεία. Μάλιστα ορισμένοι θεώρησαν το γεγονός ως σύνθημα για εξέγερση κατά του καθεστώτος, παραμονή μάλιστα μιας τόσο κρίσιμης εκστρατείας. Εξ αρχής κατηγορήθηκε ο ρήτορας Ανδοκίδης, ο δε δήμος συγκάλεσε έκτακτη σύνοδο στην Εκκλησία, για να ξεκινήσει αμέσως έρευνα για τους δράστες, οι οποίοι ονομάστηκαν “Ερμοκοπίδες”.
Αν και αρχικά η δολιοφθορά αποδόθηκε στους Κορίνθιους, κάποιος μέτοικος κατήγγειλε τον Αλκιβιάδη και τους συντρόφους του ως τους δράστες του μεγάλου κακού. Ποιος ήταν ο Αλκιβιάδης; Υπήρξε εξέχων Αθηναίος πολιτικός, ρήτορας και στρατηγός. Η εκστρατεία στη Σικελία ήταν δική του ιδέα, όμως τελικά αυτής ηγήθηκε ο στρατηγός Νικίας με τα γνωστά καταστροφικά αποτελέσματα· πολλοί θεωρούν ότι εάν είχε ηγηθεί ο Αλκιβιάδης, τα πράγματα θα ήταν εντελώς διαφορετικά...
Πολλοί ήταν αμέσως μετά εκείνοι που κατήγγειλαν με τη σειρά τους τον Αλκιβιάδη, με συνέπεια αυτός να θεωρηθεί ιερόσυλος και να αναγκαστεί να καταφύγει στην αντίπαλο των Αθηνών πόλη της Σπάρτης. Εν τούτοις πίσω στην Αθήνα εξακολουθούσε να είναι πολύ δημοφιλής και οι φίλοι του θεωρούσαν ότι επρόκειτο για συνωμοσία εναντίον του. Ο Αλκιβιάδης, ως σύμβουλος της Σπάρτης, προκάλεσε πολύ κακό στην πατρίδα του, αλλά αναγκάστηκε κάποτε να διαφύγει στην Περσία, όταν κάποιοι ισχυροί Σπαρτιάτες στράφηκαν κατά των ενεργειών του. Τελικά, ύστερα από περιπέτειες, επέστρεψε στην Αθήνα, για να εξοριστεί αργότερα και δεύτερη φορά...
Τι συνέβη εν τέλει; Ο Ανδοκίδης κατέδωσε τους άλλους -και τον Αλκιβιάδη- με αντάλλαγμα την παρεχόμενη σε αυτόν ασυλία, και έτσι η ετυμηγορία που βγήκε ήταν κατά του φημισμένου Αθηναίου ηγέτη. Αργότερα πάντως ο Ανδοκίδης καταδικάστηκε ως ψευδομάρτυρας, με αποτέλεσμα να αναγκαστεί να εγκαταλείψει την Αθήνα... Έτσι, το ζήτημα του ακρωτηριασμού των “Ερμών” παρέμεινε ένα αίνιγμα: ήταν όντως συνωμοσία του Αλκιβιάδη και της ομάδας του ή μήπως οι “Ερμοκοπίδες” ήταν μεθυσμένοι νεαροί -όπως επίσης ειπώθηκε- που προξένησαν ένα τεράστιο σκάνδαλο άνευ σοβαρού λόγου; Ένα παραμένει το γεγονός: ότι η όλη υπόθεση απέβη ολέθρια για τους Αθηναίους και αποτέλεσε όνειδος για την εποχή κατά την οποία διαδραματίστηκε.