20.10.2020
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
27 Νοεμβρίου του 1990... Η ελληνική, αλλά και η παγκόσμια, επιστημονική κοινότητα μαθαίνει σοκαρισμένη το κακό νέο που ήρθε από την Κρήτη: μέσα στον χώρο του φημισμένου Πανεπιστημίου Κρήτης, εκεί όπου διαμορφώνονται συνειδήσεις, σημειώθηκε ένα διπλό φονικό! Νεκροί, δύο λαμπροί πανεπιστημιακοί καθηγητές και βαριά τραυματισμένος ένας συνάδελφός τους (που τελικά διέφυγε τον θάνατο). Ο ένας εκ των αδικοχαμένων επιστημόνων, πολλά υποσχόμενος στα φυσικομαθηματικά και την αστροφυσική, ήταν ο μόλις 39 ετών Βασίλης Ξανθόπουλος...
Γεννημένος το 1951 στη Δράμα, τελείωσε ως αριστούχος μαθητής εν έτει 1969 το θρυλικό Γυμνάσιο Αρρένων Δράμας, του οποίου εκείνη τη χρονιά υπήρξε σημαιοφόρος στην παρέλαση. Αμέσως μετά πήγε στη Θεσσαλονίκη, όπου σπούδασε μαθηματικά στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο (αποφοίτησε με άριστα το 1973), για να ακολουθήσει αργότερα μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, στις ΗΠΑ. Εκεί υπήρξε στενότατος συνεργάτης του διάσημου Ινδού αστροφυσικού Σουμπραμανιάν Τσαντρασεκάρ (1910-1995), στον οποίο απονεμήθηκε το 1983 το βραβείο Νόμπελ Φυσικής. Το 1978 ο Ξανθόπουλος ανακηρύχτηκε διδάκτωρ Φυσικής (θέμα διδακτορικής διατριβής: “Ακριβείς λύσεις κενού της εξίσωσης γραμμικών λύσεων του Αϊνστάιν”).
Δίδαξε σε Πανεπιστήμια των ΗΠΑ, ενώ εργάστηκε επίσης και ως ερευνητής στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ (Γερμανία). Το 1983 διορίστηκε καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης, όπου μάλιστα από το 1987 έως και τον τραγικό του θάνατο διετέλεσε και προέδρος του ως άνω τμήματος. Ο στενός του φίλος και συνάδελφος, μετέπειτα πρύτανης του Πανεπιστημίου Κρήτης, Γιώργος Γραμματικάκης, στα “Κοσμογραφήματά” του, σημείωσε τα εξής για τον Βασίλη Ξανθόπουλο: “Όταν χάνεται από κοντά μας είχε ήδη δημοσιεύσει 54 εργασίες σε διεθνή περιοδικά και περί τις 18 σε πρακτικά συνεδρίων. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα κινούνται πάντα γύρω από τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας ή τη Μαθηματική Φυσική, με ειδικότερη ενασχόληση στην ασυμπτωτική δομή του χωροχρόνου, τις διαταραχές μαύρων οπών και τα ολοκληρώσιμα συστήματα. Από τις κύριες συνεισφορές του παραμένει ωστόσο η ανάπτυξη μεθόδων λύσεων των εξισώσεων του Αϊνστάιν”.
Ο Βασίλης Ξανθόπουλος πρόλαβε να συγγράψει και να δημοσιεύσει μόνο ένα βιβλίο, το οποίο πραγματοποίησε πολλαπλές εκδόσεις (για πρώτη φορά εκδόθηκε τον Φεβρουάριο του 1986). Τίτλος του: “Περί αστέρων και συμπάντων”. Εκδόθηκε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης και αποτελεί μία σημαντική εκλαϊκευμένη μελέτη, προσφορά του γνωστού καθηγητή σε όλους όσους δεν έχουν μυηθεί σε πολύπλοκες εξισώσεις και άλλες λεπτομέρειες της αστροφυσικής επιστήμης, που μοιάζουν βαρετές και ακατανόητες για τον μέσο αναγνώστη. Αντιθέτως, το βιβλίο του αυτό διαβάζεται πολύ ευχάριστα και είναι πέρα για πέρα βατό, δίνοντας εξηγήσεις και ορισμούς βασικών εννοιών της αστρονομίας και της κοσμολογίας.
Το βιβλίο του Βασίλη Ξανθόπουλου χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο αναφέρεται στη ζωή, τον θάνατο και τη μετεμψύχωση των αστεριών, ενώ το δεύτερο εξετάζει την ιστορία, τη δομή και το μέλλον του Κόσμου. Χαρακτηριστικοί είναι οι τίτλοι των ενοτήτων: του πρώτου μέρους· Η κύρια ακολουθία – Ερυθροί γίγαντες – Ο θάνατος των αστεριών – Λευκοί νάνοι – Αστέρες νετρονίων – Σουπερνόβα – Μαύρες τρύπες. Του δεύτερου μέρους· Η διαστολή του σύμπαντος – Η μεγάλη έκρηξη – Η προϊστορία του σύμπαντος – Η ιστορία του σύμπαντος – Το μέλλον του σύμπαντος – Το πληθωριστικό σύμπαν – Το ανθρωπικό αξίωμα.
Στον πρόλογο της πρώτης έκδοσης του βιβλίου του, που γράφτηκε στο Ηράκλειο τον Δεκέμβριο του 1985, ο Ξανθόπουλος εξηγεί για ποιο λόγο εξέδωσε σε μορφή βιβλίου δύο από τις διαλέξεις που παρέδιδε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης: “Στο Φυσικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Κρήτης διδάσκεται το μάθημα «Θέματα σύγχρονης Φυσικής». Το μάθημα απαρτίζεται από δίωρες αυτοτελείς διαλέξεις. Απ' αυτές άλλες αναφέρονται στις βασικές θεωρίες της Φυσικής και άλλες στην κατανόηση των φαινομένων του κόσμου στις διάφορες κλίμακες μεγεθών, από το μικρόκοσμο των στοιχειωδών σωματιδίων μέχρι το μεγαλόκοσμο της αστροφυσικής και της κοσμολογίας. Οι διαλέξεις απευθύνονται στους πρωτοετείς φοιτητές του Φυσικού Τμήματος, με βασική επιδίωξη τη διέγερση του ενδιαφέροντος και τη γενική τους ενημέρωση στις μεθοδολογίες και τα προβλήματα των διαφόρων κλάδων της Φυσικής. Διαπιστώσαμε όμως, με μεγάλη ευχαρίστηση, πως οι διαλέξεις είχαν απήχηση και σε φοιτητές άλλων ετών και άλλων τμημάτων, ως και στο ευρύτερο κοινό της πόλης του Ηρακλείου. Με το βιβλίο αυτό δίνεται η δυνατότητα ώστε δύο από τις διαλέξεις αυτές, για τη ζωή και το θάνατο των αστεριών και για τη δημιουργία και το μέλλον του σύμπαντος, να πλησιάσουν το ευρύτερο ελληνικό κοινό”.
Το επιστημονικό έργο του Βασίλη Ξανθόπουλου, αν και δεν πρόλαβε λόγω του θανάτου του σε νεαρή ηλικία να το πολλαπλασιάσει, είναι εν τούτοις σπουδαίο. Συνεισέφερε στην έρευνα περί των συγκρουόμενων επιπέδων βαρυτικών κυμάτων, όπου μαζί με τον δάσκαλό του, τον Τσαντρασεκάρ, ανακάλυψαν μία ακριβή λύση για τη σύγκρουση αυτή, κατά την οποία τα βαρυτικά κύματα αλληλεπιδρούν μη γραμμικά και δημιουργούν στη ζώνη αλληλεπιδράσεως μία καμπυλωμένη περιοχή του χωροχρόνου που είναι τοπικώς ισομετρική προς το Κενό Kerr. Η λύση αυτή είναι γνωστή σήμερα ως “Λύση Chandrasekhar-Ξανθόπουλου για συγκρουόμενο επίπεδο κύμα”. Επίσης, ασχολήθηκε έντονα με την επίλυση μη γραμμικών διαφορικών εξισώσεων, που είναι πολύ βασικές στη Γενική Σχετικότητα. Είναι κοινή παραδοχή, ότι ως δάσκαλος υπήρξε εξαιρετικός, χαρισματικός στον λόγο του, με πολύ μεγάλη μεταδοτικότητα στους φοιτητές του.
Δεν είναι ίσως τυχαίο, ότι ο Βασίλης Ξανθόπουλος συνέγραψε την Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση του κλασικού πλέον βιβλίου “Το χρονικό του χρόνου” του μεγάλου Άγγλου θεωρητικού φυσικού και κοσμολόγου Στίβεν Χόκινγκ (1942-2018). Για να αντιληφθεί κανείς πόσο σπουδαίο είναι αυτό το βιβλίο εκλαϊκευμένης κοσμολογίας, αξίζει να αναφέρουμε ότι τον Πρόλογό του συνέγραψε ο διάσημος Αμερικανός αστρονόμος, συγγραφέας πολλών βιβλίων που έγιναν μπεστ-σέλλερ, Καρλ Σέιγκαν (1934-1996). Ο Ξανθόπουλος συνέγραψε την Εισαγωγή του αυτή τον Οκτώβριο του 1988, στο Ηράκλειο.
Είναι πολύ ενδεικτικό το κάτωθι απόσπασμα από την Εισαγωγή του Ξανθόπουλου στο “Χρονικό του χρόνου”, το οποίο δείχνει τη σοφία του αξέχαστου Έλληνα αστροφυσικού: “Μια συμβουλή προς τους αναγνώστες. Μην εγκαταλείψετε με την πρώτη αν δεν καταλαβαίνετε κάτι, ή ακόμη κι αν δεν το καταλαβαίνετε μετά και από φιλότιμη προσπάθεια. Υπάρχουν πολλά επίπεδα γνώσης, από την απλή απομνημόνευση έως τη δυνατότητα χρήσης των εννοιών, και από τη δυνατότητα συμμετοχής σε επιστημονική συζήτηση έως τη συνεισφορά στην ερευνητική προσπάθεια. Η επιστημονική γνώση είναι τόσο πολλή, υπεραρκετή για να καλύψει τις δυνατότητές μας σε όλα τα επίπεδα μάθησης, και η πρόοδος στην κατανόηση γίνεται βασικά με τη συνεχή μεταφορά γνώσης από τις περιοχές της επιφανειακής στις περιοχές της βαθύτερης και ουσιαστικότερης κατανόησης”.
Στις 27 Νοεμβρίου 1990 ο Βασίλης Ξανθόπουλος δίδασκε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών για την εκτέλεση πολύπλοκων αλγεβρικών υπολογισμών. Δίπλα του στέκονταν οι συνάδελφοί του καθηγητές Στέφανος Πνευματικός και Σωτήριος Περσίδης. Ξαφνικά, μέσα στην αίθουσα τερματικών του κεντρικού ηλεκτρονικού υπολογιστή του Πανεπιστημίου εισέβαλλε ένας νεαρός, ο μεταπτυχιακός φοιτητής Γιώργος Πετροδασκαλάκης. Τον είχε, λέει, αδικήσει ο Ξανθόπουλος, επειδή απέρριψε τη μεταπτυχιακή του διατριβή. Στα χέρια του κρατούσε μια καραμπίνα, με την οποία πυροβόλησε αδιάκριτα κατά των καθηγητών. Λίγο αργότερα διαπιστώθηκε ο θάνατος του Ξανθόπουλου και του Πνευματικού, ενώ ο Περσίδης τραυματίστηκε, αλλά κατάφερε να επιζήσει. Ο δολοφόνος διέφυγε τη σύλληψη, όμως μερικούς μήνες αργότερα, στις 9 Ιουλίου 1991, το σώμα του βρέθηκε κρεμασμένο από ένα δέντρο, 500 μέτρα από το εκκλησάκι του Αγίου Πνεύματος, στα όρια των νομών Ηρακλείου και Λασιθίου. Τη μακάβρια ανακάλυψη έκανε ένας βοσκός, ο οποίος ειδοποίησε την αστυνομία. Ο Πετροδασκαλάκης είχε αυτοκτονήσει, δίνοντας έτσι ακόμα πιο δραματικό φινάλε στην τραγωδία...
Συγκινητικό είναι το κείμενο που τιτλοφορείται “Αποχαιρετισμός σ' ένα φίλο”, το οποίο έγραψε στο Ηράκλειο, στις 12 Δεκεμβρίου 1990, ο μεγάλος φίλος και συνάδελφος του Ξανθόπουλου, καθηγητής Στέφανος Τραχανάς. Το κείμενο αυτό ξεκινά με τη συγκλονιστική φράση από το έργο του Τόμας Στερνς Έλιοτ “Το φονικό στην εκκλησιά”: “Στην Εκκλησιά; Ποιος να 'ναι ο κίνδυνος;”... Περιλαμβάνεται δε, στη μεταθανάτια έκδοση του βιβλίου “Περί αστέρων και συμπάντων” του Βασίλη Ξανθόπουλου, έχοντας πια ιστορική αξία.
Αντί άλλου επιλόγου στο άρθρο μας τούτου, παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το κείμενο του καθηγητή Τραχανά: “Στα τελευταία καθίσματα του μεγάλου αμφιθεάτρου της Φυσικομαθηματικής Σχολής -αυτού που μια τραγική μοίρα θα θελήσει αργότερα να ονομασθεί «αμφιθέατρο Βασίλη Ξανθόπουλου»- παρακολουθώ τη διάλεξή σου στη σειρά «Σύγχρονα θέματα Φυσικής» που είχαμε σχεδιάσει ειδικά για πρωτοετείς φοιτητές. Τίτλος της διάλεξης: «Η ζωή και ο θάνατος των αστεριών». Ένα χαρούμενο νεανικό πρόσωπο, με απλό καθημερινό ντύσιμο, μπαίνει στην αίθουσα και με γρήγορες απλωτές κινήσεις αρχίζει να σβήνει τον πίνακα. Η κουβέντα στο ακροατήριο συνεχίζεται. Περιμένουν ακόμη την είσοδο του κυρίου καθηγητού! Ξαφνιάζονται όταν γυρίζεις προς το μέρος τους και αρχίζεις να μιλάς. Μ' ένα απλό και απροσποίητο τρόπο, χωρίς τη συνηθισμένη τελετουργία μιας «βαθυστόχαστης» εισαγωγής. Το ξάφνιασμα στο ακροατήριο συνεχίζεται. Δεν διανοείσαι να απαιτήσεις την προσοχή. Απλώς συνεχίζεις. Μερικά λεπτά αργότερα, ατμόσφαιρα μυσταγωγίας στο αμφιθέατρο. Εκεί, μπροστά στα μάτια τους, οι νέοι Φυσικοί «βλέπουν» τα άστρα να γεννιούνται, να ζουν και να πεθαίνουν υπακούοντας στους ίδιους απλούς φυσικούς νόμους που κυβερνούν και τη δική μας γήινη ύπαρξη. [...] Η διάλεξη θα τελειώσει ύστερα από τρεις ώρες κι αρκετοί από τους φοιτητές θα παραμείνουν συζητώντας μαζί σου μέχρι αργά τη νύχτα. Αργότερα στη ζωή τους θα θυμούνται εκείνη τη μέρα. Είχαν δει έναν ΔΑΣΚΑΛΟ”.