3.1.2022
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
“Γεννιόμαστε άγγελοι, ζούμε σαν δαίμονες και πεθαίνουμε σαν άγγελοι.”
(“Άνθρωποι και άγγελοι”, του Βασίλη Λαζαρίδη)
Δεν μπορεί να αποτελεί σύμπτωση: από τις αρχέγονες ήδη δοξασίες του ανθρώπου γίνεται λόγος περί αγγέλων και δαιμόνων. Ό,τι υπαρκτό η ανθρώπινη αντίληψη -η απελπιστικά παγιδευμένη μέσα στην ύλη- αδυνατεί να το ερμηνεύσει με τα πεπερασμένα λεκτικά σχήματα, το κατατάσσει στα πνευματικά όντα. Αυτά τα υπερβατικά πλάσματα αποτελούν εδώ και χιλιετίες τη γέφυρα της ανθρωπότητας με τον ά-χωρο (και ά-χρονο) κόσμο του ουρανού και της κόλασης. Ή τον κόσμο των φαντασμάτων, ο οποίος βρίσκεται σε διαρκή κίνηση στο υπερπέραν.
Ονειροχώρα. Ύπνος και Θάνατος, κατά τον αρχαιοελληνικό στοχασμό, ήσαν αδέλφια. Έτσι, το όνειρο δεν είναι παρά μετάβαση προς τις φασματικές διαστάσεις του μεγάλου Αγνώστου, κάτι σαν προ-βίωμα τέλους (“πρόβα θανάτου”). Κι ο θάνατος λογίζεται, άλλωστε, ως ο Μεγάλος Ύπνος. Σ' αυτή τη χώρα, λοιπόν, την αχαρτογράφητη, βρίσκονται οι οντότητες που εμφανίζονται στα ανθρώπινα όνειρα και τους εφιάλτες, ως οι άγγελοι και δαίμονες των ανθρώπων. Ασώματα τα όντα αυτά, κι άρα εγκλωβισμένα αναπόφευκτα στις ονειροπαγίδες, έρχονται σε επαφή με τους γήινους αποκλειστικά μέσα από σημάδια, τα λεγόμενα “σημεία των καιρών”.
Στη σκέψη των Ελλήνων, ο πρωταρχικός άγγελος, ο Έρως, υπήρξε η αγέννητη δημιουργική αρχή του σύμπαντος. Στα Ορφικά κείμενα αναφέρεται η καταγωγή του από το περίφημο “κοσμικόν ωόν”, μία προτύπωση της σύγχρονης θεωρίας της μεγάλης εκρήξεως (big bang). Ο Έρως, μαζί με το Χάος και τη Γαία, απαρτίζουν την πρώιμη αγία τριάδα του Έλληνος Λόγου. “...ἠδ᾽ Ἔρος, ὃς κάλλιστος ἐν ἀθανάτοισι θεοῖσι, λυσιμελής, πάντων τε θεῶν πάντων τ᾽ ἀνθρώπων δάμναται ἐν στήθεσσι νόον καὶ ἐπίφρονα βουλήν” (Ησιόδου Θεογονία, 120-122). Απεικονιζόταν ως μικρός φτερωτός θεός, με τη μορφή νηπίου, ο οποίος με τα βέλη του προκαλούσε τον παράφορο έρωτα δύο ανθρώπων και, συνακόλουθα, τη μεταξύ τους σύζευξη. Λατρευόταν και στα Ελευσίνια μυστήρια, όπου περιγραφόταν ως “ο Πρωτόγονος” και συνοδός της θεάς Αφροδίτης. Διαζευκτική είναι η σχέση του ελληνικού έρωτος με τη χριστιανική αγάπη. Στη σαρκική ηδονή των ειδωλολατρικών καιρών η νέα θρησκεία του Ναζωραίου αντιδιέστειλε το ψυχικό πάθος. Ο αρχαίος Έρως είχε πια παρέλθει την εποχή που η Πυθία ανήγγειλε στον αυτοκράτορα Ιουλιανό, πως “ἀπέσβετο καὶ λάλον ὕδωρ”.
Η πτώση. “...πῶς ἐξέπεσεν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ὁ ἑωσφόρος ὁ πρωΐ ἀνατέλλων; συνετρίβη εἰς τὴν γῆν ὁ ἀποστέλλων πρὸς πάντα τὰ ἔθνη” (Ησαΐας, 14:12). Στον “Απολεσθέντα παράδεισο” (“Paradise Lost”) του John Milton, ο αγαπημένος άγγελος του Θεού γίνεται αρχηγός των εκπεσόντων αγγέλων και αποστάτης κατά του πατέρα. Θέλησε να υψώσει ανάστημα, ως νέος Θεός, κι αυτή υπήρξε η αιτία της πτώσης του από τον ουρανό. Τον άγγελο αυτό, τον καλούμενο και ως Εωσφόρο, υιό της Ηούς ή Χρυσαυγής, τίμησε για την τραγική του μοίρα και ο William Blake: στους “Γάμους του ουρανού και της κόλασης” (“Marriage of Heaven and Hell”), ο άγγελος που επαναστάτησε κατά του Κυρίου είναι το σύμβολο της δημιουργίας και της προόδου. Εδώ, τα νοήματα αντιστρέφονται. Αντίθετα από την παράδοση του χριστιανικού δυϊσμού, ο οποίος από κοινού με τον μανιχαϊσμό της Ανατολής, ξεχώρισε τους αγγέλους από τους δαίμονες: ο Εωσφόρος των αρχαίων χρόνων εξέπεσε σε Σαταναήλ, σε άγγελο του σκότους, σ' αυτόν που διαβάλλει. Ο Διάβολος, με τη μορφή του προϊστορικού όφεως, ξεγέλασε τον άνθρωπο στον κήπο της Εδέμ και του άρπαξε την αθωότητα. Ως τότε, στη “φυσική κατάσταση των πραγμάτων”, δεν υπήρχαν γεγονότα, τίποτε το αξιομνημόνευτο δεν λάμβανε σάρκα και οστά για να καταγραφεί. Η πτώση των πρωτοπλάστων συνιστά την πρώτη πράξη του παγκοσμίου δράματος. Κατ' αυτό τον τρόπο ξεκινά η Ιστορία του ανθρώπου...
Αγγελιαφόροι των θεών... Και ο θεός Ερμής, άγγελος ήταν, απεσταλμένος του Ολύμπου. Έφερνε στους ανθρώπους τα (καλά ή κακά) μαντάτα, ως μεσολαβητής ανάμεσα στα δύο βασίλεια: το κοσμικό και το υπερφυσικό. Ο θείος Όμηρος, τον προσφωνεί ως “άγγελο της Περσεφόνης”, της κόρης της θεάς Δήμητρας, που ο Πλούτωνας αγάπησε κι έκλεψε στον Κάτω Κόσμο: “Τρωσὶν δ᾽ ἄγγελος ἦλθε ποδήνεμος ὠκέα Ἶρις πὰρ Διὸς αἰγιόχοιο σὺν ἀγγελίῃ ἀλεγεινῇ” (Ομήρου Ιλιάδα, Β 786-787). Όταν, βέβαια, η είδηση που μεταφέρει ο άγγελος είναι καλή, τότε όλοι είναι ευχαριστημένοι. Εάν όμως μεταφέρει μήνυμα δυσάρεστο, ποτέ δεν πρέπει να σκοτώνουμε τον κομιστή του! Σε τι ευθύνεται αυτός, ο απλός απεσταλμένος, για το περιεχόμενο του μηνύματος;
Ο όρος “δαίμονες”, που ήσαν άγγελοι κι αυτοί, δεν υποδήλωνε στους αρχαίους Έλληνες ον κακόβουλο. Σήμαινε μάλλον τη θεϊκή δύναμη, το πνεύμα των αθανάτων θεών. Εξ' ου και ο Πλάτωνας, στα έργα του, με την εν λόγω έννοια περιέγραφε την έμπνευση του Σωκράτη, την προερχόμενη από τους θεούς. Όμως με το γκρέμισμα των ειδώλων και το τέλος της παλιάς εποχής, το περιεχόμενο της λέξης αντιστράφηκε πλήρως. Τώρα πλέον, “δαίμονας” σημαίνει τον υπηρέτη του Σατανά, το πνεύμα του κακού. Οι άλλοτε θεοί των Ελλήνων εξέπεσαν σε στρατιά δαιμόνων, εγκλωβισμένων έως τα έσχατα χρόνια στην κόλαση, με επικεφαλής τους τον θεό Απόλλωνα-Αββαδών: “Καί ὁ πέμπτος ἄγγελος ἐσάλπισε· καὶ εἶδον ἀστέρα ἐκ τοῦ οὐρανοῦ πεπτωκότα εἰς τὴν γῆν [...] καὶ ἤνοιξε τὸ φρέαρ τῆς ἀβύσσου, καὶ [...] ἐξῆλθον ἀκρίδες εἰς τὴν γῆν, καὶ ἐδόθη αὐταῖς ἐξουσία ὡς ἔχουσιν ἐξουσίαν οἱ σκορπίοι τῆς γῆς· [...] ἔχουσι βασιλέα ἐπ᾿ αὐτῶν τὸν ἄγγελον τῆς ἀβύσσου· ὄνομα αὐτῷ ῾Εβραϊστὶ ᾿Αβαδδών, ἐν δὲ τῇ ῾Ελληνικῇ ὄνομα ἔχει ᾿Απολλύων” (Αποκάλυψις Ιωάννου, κεφ. Θ΄).
Ο άγγελος ως φύλακας του ανθρώπου. Στις λαϊκές θρησκευτικές δοξασίες, ο άγγελος παρουσιάζεται ως φύλακας, δεξιά του πιστού, ενώ ο διάβολος-δαίμονας πάντοτε στα αριστερά. Είναι η πάλη του καλού με το κακό, ως χριστιανική εκδοχή ενός παμπάλαιου διλήμματος του ανθρώπου: ο δρόμος της Αρετής από τη μία -ο τόσο δύσβατος και τραχύς- κι ο δρόμος της Κακίας από την άλλη, ο εύκολος και γεμάτος ευδαιμονία. Όπως ο Ηρακλής έκανε τότε την επιλογή του, έτσι κι ο άγγελος-προσωπικός φύλακας προτρέπει τον άνθρωπο να πράττει πάντα το καλό. Άλλωστε, άγγελος Κυρίου δεν ήταν που έφερε τη χαρμόσυνη είδηση στη Θεοτόκο; “...καὶ εἶπεν ὁ ἄγγελος αὐτῇ· μὴ φοβοῦ, Μαριάμ· εὗρες γὰρ χάριν παρὰ τῷ Θεῷ” (Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο, 1:30). Το χριστιανικό γιν-γιανγκ θέλει κι αυτό, όπως ακριβώς συμβαίνει και στην κινεζική φιλοσοφία, ο προσωρινός τούτος κόσμος, ο φθαρτός, να λειτουργεί ως η απόλυτη ισορροπία δύο φαινομενικά αντίθετων, αλλά αλληλοσυμπληρούμενων, δυνάμεων.
Δίδυμοι άγγελοι... Ο Μεγάλος πόλεμος είναι πόλεμος πνευματικός. Έχει άραγε ο άνθρωπος δύο αγγέλους από τη στιγμή της γέννησής του; Εάν ναι, τότε λέγεται πως ο ένας τον εγκαταλείπει στα μισά του βίου του, στη μέση της πορείας· ο άλλος όμως, στέκεται παραστάτης του και σύντροφός του έως το τέλος της παρούσας ζωής. Προσδοκώντας “ανάσταση νεκρών”, τη “δευτέρα παρουσία” του ανθρώπου! Διττό το πεπρωμένο της ύπαρξης, δύο αντίρροπες δυνάμεις μάχονται μέσα μας διακαώς και αδιάκοπα για το ξεπέρασμα της ύλης. Το δραματικό δίπολο των διπλών αγγέλων αποτελεί την πεμπτουσία της ανθρώπινης τραγωδίας. Ναι, πράγματι, ο πόλεμός μας δεν είναι του κόσμου τούτου· ο πόλεμος είναι πνευματικός.
“Άγγελοι και δαίμονες”, η επάνοδος των Πεφωτισμένων; Σήμερα, στο κατώφλι της Νέας υδροχοϊκής Εποχής, οι παλαιοί δαίμονες επιστρέφουν για τον άνθρωπο. Μαζί τους, έρχονται παλιές δοξασίες για να αντικαταστήσουν τη δισχιλιετή πραγματικότητα, εκείνη που ως απαρχή της είχε τη γέννηση ενός Θεανθρώπου. Ο κόσμος βιώνει εκ νέου μία τεράστια μετάβαση. Πράγματι, το πηγάδι της αβύσσου (η πηγή του Άδη) άνοιξε και, διαμέσου του κορωνοϊού, ή Κρόνου υιού, έπεται να αλλάξουν τα πάντα. Ένα πανάρχαιο, μα ξεχασμένο, ιερατείο επιστρέφει. “Bellum omnium contra omnes”, “Πόλεμος όλων εναντίον όλων”, όπως είχε προφητέψει προ αιώνων ο Thomas Hobbes στον “Λεβιάθαν”. Αυτό το τέρας των θαλασσών επανέρχεται τώρα κατά της ανθρωπότητας, ως αποκαλυπτικό Θηρίο. Ως καταλύτης των πάντων, ως παλιρροϊκό ρεύμα και δύναμη, ως εκδικητής...
Θάνατος... Ο άγγελος ως ψυχοπομπός. Άλλοτε ήταν ο “χρυσόρραπις Ερμής” των αρχαίων, που σήμερα τον ονομάζουν αρχάγγελο Μιχαήλ. Όταν εκείνος που πεθαίνει ήταν στη ζωή του δίκαιος, χαμογελά στον άγγελο -“γελά του αγγέλου του”, λέει η ελληνική παράδοση- και ύστερα ξεψυχά. Όταν όμως υπήρξε άδικος, βλέπει τότε σαν έσχατη εικόνα τον “μαύρο άγγελο” (τον διάβολο) και παίρνει έκφραση φοβισμένη λίγο προ του τέλους. Μήπως κι ο Περσέας, “Ερμής-ψυχοπομπός” δεν υπήρξε κι εκείνος, νικώντας τη Γοργόνα Μέδουσα και σώζοντας την Ανδρομέδα; “Res sacra miser”, έλεγαν οι Λατίνοι: “Ο δυστυχισμένος είναι κάτι το ιερό”. Κι ο νεκρός είναι πάρα πολύ δυστυχισμένος, όπως διαπίστωσε ο γιος του Λαέρτη κατά την επίσκεψή του στον Άδη, ειδικά μετά τα σπαρακτικά λόγια της σκιάς του Αχιλλέα· “...βουλοίμην κ' ἐπάρουρος ἐὼν θητευέμεν ἄλλῳ, ἀνδρὶ παρ' ἀκλήρῳ, ᾧ μὴ βίοτος πολὺς εἴη, ἢ πᾶσιν νεκύεσσι καταφθιμένοισιν ἀνάσσειν” (Ομήρου Οδύσσεια, λ 489-491). Με δυο λόγια: καλύτερα δούλος στον τελευταίο αφέντη αυτής της Γης, παρά βασιλιάς των νεκρών στον Άδη... Ο θάνατος ως προσβολή του σώματος, που θεωρείται ναός του Θεού, δεν είναι παρά η μεγάλη θλίψη, τέτοια που όμοιά της δεν υπάρχει. Ώσπου να ξαναφωνάξει κάποιος, ο διαχρονικός και αέναος Οδυσσέας-Χριστός, το “θανάτῳ θάνατον πατήσας”!