Δεκέμβριος 2004
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Στο κείμενο που ακολουθεί θα προσπαθήσουμε εισαγωγικά μόνο να θέσουμε γεωγραφικά και ιστορικά στοιχεία επί του θέματος του τίτλου. Οφείλουμε εξαρχής να σημειώσουμε ότι η περίπτωση που χονδρικά καλούμε ως «πρόβλημα της κούφιας γης» πολλές φορές αντιμετωπίζεται από το ευρύ αναγνωστικό κοινό, αλλά και από «επιστήμονες», με έντονο αρνητισμό και με μια διάθεση ειρωνείας, θαρρείς και πρόκειται περί «παρα-επιστημονικών υπερβολών» ή, ακόμα χειρότερα, περί ερευνητικής «αγυρτείας»… Για όποιον λοιπόν θεωρεί ότι το ζήτημα αυτό είναι «τραβηγμένο» και αναπόδεικτο να πούμε μόνο ότι ήδη σε πολλές πρωτεύουσες και πόλεις της Ευρώπης έχει αποδειχτεί η ύπαρξη underground τοποθεσιών κάτω απ’ αυτές*, ενώ το πρόβλημα που ακούει στην γενική ονομασία «κούφια γη» έχει πια τεθεί σε σοβαρές γεωπολιτικές μελέτες και στις βιβλιογραφικές αναφορές τους, έτσι ώστε να μην θεωρείται καθόλου υπερβολικό, αλλά αντίθετα να προωθείται η παραπέρα διερεύνησή του.
Η Δράμα του 17ου αιώνα
Στα θρυλικά του οδοιπορικά ο Τούρκος περιηγητής του 17ου αιώνα Evliya Çelebi (Εβλιγιά Τσελεμπί), ο οποίος και διέσχισε απ’ άκρου ως άκρου σχεδόν την ελληνική επικράτεια, πέρασε και από την περιοχή και την πόλη της Δράμας (που ο ίδιος αποκαλεί Ντιράμα) και να τι καταγράφει στα κείμενά του, που κυκλοφόρησαν και στα ελληνικά στη συλλογή των ταξιδιωτικών του εντυπώσεων υπό τον τίτλο «Ταξίδι στην Ελλάδα»: «Ακριβώς στη μέση της πόλης [ΣΗΜ.: της Δράμας] περνάει ένα ντερέ, που ’χει αρκετές γέφυρες. Στις λιθοστρωμένες όχθες του λειτουργούν καμιά τρακοσαριά μαγαζιά, ενώ δεν υπάρχει λιθόκτιστο μπεζεστένι. Καμιά φορά, ο χείμαρρος πλημμυρίζει και το νερό που κατεβαίνει με μεγάλο θόρυβο (για να ενωθεί με τον ποταμό Μπερνάν), παρασέρνει στο διάβα του τα μαγαζιά της ακροποταμιάς. Και οι ιδιοκτήτες τους αναγκάζονται να τα ξαναχτίσουν. Η πρόχειρη αυτή αγορά έχει ένα ξύλινο πύργο-ρολόι, που οι καμπάνες του – όταν χτυπούν τις ώρες – ακούγονται πολύ μακριά».
Η ως άνω παραστατική διήγηση περιγράφει τον άλλοτε χείμαρρο (που εν τω μεταξύ έχει ξεραθεί και πλέον μόνο έπειτα από καταιγίδα «κατεβάζει» νερό), ο οποίος «σχίζει» στα δύο την πόλη της Δράμας, έτσι που να μιλούμε για την ύπαρξη άλλοτε μιας ιδιότυπης βαλκανικής Βουδαπέστης: όπως δηλ. η ουγγρική πρωτεύουσα χωρίζεται από τα ύδατα σε δύο μέρη, την Βούδα και την Πέστη, έτσι και η Δράμα κάποτε χωρίζονταν στα δύο από την κάθοδο των νερών του χειμάρρου. Ο χείμαρρος αυτός εκπήγαζε από το όρος Φαλακρό και περνούσε από την σημερινή οδό 19ης Μαΐου (πρώην Τζ. Κέννεντυ) στο κέντρο της πόλης. Τα νερά του σχημάτισαν ένα μεγάλο αυλάκι (σαν μικρό φαράγγι), το οποίο είναι υπαρκτό ακόμη και σήμερα. Έτσι, αν κάποιος ξεκινήσει με αφετηρία το τεχνητό τούνελ της οδού 19ης Μαΐου (κάτω από τη γέφυρα επί της οδού Αντιγόνου) και πορευτεί προς την κατεύθυνση του Φαλακρού (δηλ. προς βορρά), μέσα από το φαράγγι αυτό θα νοιώσει την μοναδική εμπειρία της πάλαι ποτέ ροής του χειμάρρου, που οι Οθωμανοί ονόμασαν Τασλή Ντερέ (Taşlı Dere), δηλ. Πετρόρεμα, λόγω του ότι μαζί με τα νερά κατέβαιναν και πολλές πέτρες.
Κατά μήκος του φαραγγιού
Ο γράφων οργάνωσε δύο «αποστολές» (οδοιπορικά) κατά μήκος του φαραγγιού αυτού, την πρώτη στις 18 Ιανουαρίου 2004 και την δεύτερη σχεδόν έναν χρόνο αργότερα, στις 26 Δεκεμβρίου 2004. Πράγματι όλη η βλάστηση και η δομή του εκεί γεω-χώρου (γεωλογία, μορφολογία εδάφους κτλ.) δηλώνουν ότι κάποτε το τοπίο αυτό ήταν ενδοποτάμιο. Αυτό φανερώνεται και από τα βράχια στις δυο πλευρές δεξιά κι αριστερά του φαραγγιού, ενώ το χώμα σε πολλά σημεία είναι κατακόκκινο (κάτι που κατά τη γνώμη πολλών αποτελεί ένδειξη ικανότητας καρποφορίας). Πρόκειται για ένα οδοιπορικό εντός της αγρίας πρωτόγονης φύσης, κάμποσων χιλιομέτρων, που ξεκινά παραδίπλα από το κέντρο της πόλης για να καταλήξει καταμεσής των βουνών, διαμέσου μιας πυκνής βλάστησης. Η αντίθεση αυτή «πολιτισμού (πόλις) – κουλτούρας (δηλ. καλλιέργειας)» είναι δηλωτικό στοιχείο του ότι ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να καθυποτάξει τη φύση, εν τούτοις δεν επέτυχε παρά τον βιασμό της: ο σύγχρονος κόσμος (ο τσιμεντόκοσμος) είναι απόρροια αυτού του είδους πολιτισμού (πολιτισμός της τεχνολογίας, χωρίς σεβασμό στη φύση). Άκρως αντίστροφη είναι η πρωτόγονη κουλτούρα των δασών, των υδάτων και των βουνών. Και βέβαια είναι να απορεί κανείς εάν υπάρχει τελικά κάποια πρόοδος διαμέσου της τεχνολογίας και της βιομηχανίας ή αν όλα αυτά δεν συνιστούν παρά εντυπωσιακή όντως (ηθική και φυσική) οπισθοδρόμηση του ανθρώπινου γένους…
Το οδοιπορικό αυτό συνιστά πράγματι μια εκδρομή που «αποζημιώνει» τον περιηγητή, «ανακουφίζοντάς» τον από την πεζότητα της πόλης και χαρίζοντάς του μοναδικές εμπειρίες. Για παράδειγμα η underground φαντασία θεωρεί ένα σημείο με πυκνή βλάστηση στην αρχή σχεδόν του φαραγγιού να αποτελεί χώρο συνάθροισης περιθωριακών ή μυστικών ομάδων, όπως για παράδειγμα σατανιστών, μάγων ή ακόμα και τεκτόνων (!), ενώ μια πιο «προσγειωμένη» θεώρηση θέλει απλά το μέρος αυτό να χρησιμοποιείται από αλήτες ή χρήστες απαγορευμένων ουσιών…
Λίγες μόνο εκατοντάδες μέτρα έξω απ’ την πόλη πάνω απ’ το φαράγγι υπάρχει ένα «μπαλκόνι γης», στο οποίο είναι χτισμένη μια καλύβα, δείγμα ότι πριν από μερικές δεκαετίες εκεί διαβίωνε κάποιος (ή κάποιοι), ενώ καλύβα υπάρχει και μέσα στο φαράγγι, δημιουργώντας – ακόμη και να μην το θέλει κάποιος – ερωτηματικά και μυστήριο!.. Ένα παρατηρητήριο που βρίσκεται εκεί κοντά, ψηλά πάνω απ’ τον ξεροχείμαρρο, χρησιμοποιούνταν παλαιότερα για στρατιωτικούς σκοπούς, ενώ είναι αξιοπερίεργο τουλάχιστον ότι αυτό «βλέπει» προς τα μέσα, προς τη μεριά δηλ. του φαραγγιού κι όχι προς την πεδιάδα που απλώνεται απ’ την πίσω πλευρά, όπως θα ήταν και το πιο λογικό! Να σημειωθεί επίσης ότι στα πρώτα κιόλας μέτρα του φαραγγιού υπάρχει μια γεφυρούλα πολύ παλιάς τεχνολογίας, που επίσης αποδίδεται στο στρατό και ενώνει τα δύο απέναντι υψώματα (είναι όμως τόσο παράξενη η κατασκευή της σ’ εκείνο το σημείο, που προκαλεί εντύπωση). Τέλος, η διαδρομή αυτή μας αποκαλύπτει κι άλλα τούνελ, μικρότερα πάντως από το «αρχικό».
Για τα περί του όρους του Φαλακρού, αξίζει να κάνουμε μια ενδιαφέρουσα σημείωση, αναφερόμενοι στη γνώμη του δραμινής καταγωγής συγγραφέα Τηλέμαχου Τσελεπίδη. Ο εν λόγω συγγραφέας και λογοτέχνης λοιπόν στο κυκλοφορήσαν το έτος 1995 έργο του «Δράμα: Ηδωνίδα γη και Πρασιάδα λίμνη» υποστηρίζει μια αρκετά πρωτότυπη άποψη περί της πραγματικής ταυτότητας του ξακουστού κατά την αρχαιότητα Παγγαίου όρους. Σε αντίθεση με την ισχύουσα σήμερα αντίληψη ότι το όρος Παγγαίο βρίσκεται στα όρια του νομού Καβάλας (όπου και η χριστιανική μονή της Παναγίας Εικοσιφοινίσσης), αυτός ισχυρίζεται ότι το πανάρχαιο Παγγαίο (κέντρο απολλώνειας – ηλιακής ορφικής λατρείας) δεν είναι παρά το σημερινό Φαλακρό, αυτό που οι Οθωμανοί απαξιωτικά ονόμασαν «Μποζ Νταγ», δηλ. «Γκρίζο (Φαλακρό) Όρος». Στο βιβλίο του ο Τσελεπίδης παραθέτει σειρά παμπάλαιων χαρτών, οι οποίοι όντως αναφέρουν ως «Παγγαίο» το σημερινό Φαλακρό! Αν λοιπόν η άποψη του κ. Τσελεπίδη ευσταθεί (πάντως αποτελεί εκ μέρους μας ήδη αντικείμενο έρευνας), τότε από το πανάρχαιο Παγγαίο ξεκινούσε ο περιβόητος χείμαρρος, που στο παρόν κείμενο εξετάζουμε.
Και μόνο όμως η κατασκευή σήραγγας για την αποχέτευση των χειμαρρο-υδάτων αποδεικνύει περίτρανα ότι κάτω από μεγάλο κομμάτι της σημερινής πόλης της Δράμας υφίσταται μέρος του άλλοτε χειμάρρου. Ο υπόγειος αυτός τόπος διασχίζει το υπέδαφος της οδού 19ης Μαΐου και είναι άγνωστο πού ακριβώς τελειώνει. Άλλωστε ακόμη και σήμερα το συγκεκριμένο μέρος αποκαλείται «τσάι» (çay), που στα τουρκικά εκτός από το δημοφιλές ρόφημα σημαίνει και «ποταμάκι». Όμως στο δρόμο αυτό δεν περνάει κανένα ποταμάκι ή άλλα νερά. Άρα όλα αυτά αφορούν και δηλώνουν υπόγεια ύδατα, τα οποία το υπέδαφος της πόλης της Δράμας έχει σε αφθονία.
Στο περί ου ο λόγος βιβλίο του Τσελεπίδη διαβάζουμε και τα εξής: «Η ανάπτυξη κι ονομασία της πόλης με το σημερινό της όνομα γίνεται αργότερα [ΣΗΜ.: εννοεί μετά την ελληνιστική περίοδο]. Σίγουρα το πόλισμα κόβεται στα δύο απ’ τον άγριο και καταστροφικό ξεροχείμαρρο που κατεβαίνει απ’ το Φαλακρό, μεταφέροντας ευμεγέθη στερεά υλικά που πλημμυρίζουν και καταστρέφουν την πόλη και τις καλλιέργειες. Το ρέμα αυτό που οι Τούρκοι ονόμαζαν Ντασλή Ντερέ [ΣΗΜ.: το ορθότερο βέβαια είναι «Τασλή» από το τουρκικό «τας», «λίθος»], έχει πια επικαλυφθεί εδώ και σαράντα χρόνια [ΣΗΜ.: δηλ. στα μέσα της δεκαετίας του ’50, αφού το βιβλίο του Τσελεπίδη κυκλοφόρησε το 1995] και έγινε ένας πολυσύχναστος εμπορικός δρόμος. Η οδός Κέννεντυ που μετονομάστηκε πρόσφατα 19 Μαΐου, όπου κάθε Πέμπτη και παλαιότερα κάθε Δευτέρα, γίνεται το «παζάρι» της Δράμας. Μια από τις σπουδαιότερες «λαϊκές» στη Μακεδονία».
Η υπόγεια Δράμα
Υφίσταται μια ενδιαφέρουσα εκδοχή, σύμφωνα με την οποία η ονομασία της πόλης της Δράμας (απ’ όπου πήρε το όνομά του αργότερα και όλος ο σημερινός νομός) προέρχεται από τη λέξη «Ύδραμα», που αποτελεί σαφή απόδειξη - εάν βέβαια ευσταθεί η εκδοχή - ότι η πόλη είναι πλούσια σε νερά (δηλ. υπόγεια νερά, εφόσον την πόλη δεν τη διασχίζει κάποιος μεγάλος ποταμός, ούτε και είναι δίπλα σε θάλασσα ή σε λίμνη, για να δικαιολογείται παρόμοια ονομασία). Ακόμα πιο ενδιαφέρουσα και «ακραία» είναι μια άλλη πιθανολόγηση, κατά την οποία η Δράμα οφείλει το όνομά της στη σύνθεση των λέξεων «Δύο» και «Ρέμα», απ’ όπου προήλθε η ονομασία «Δύρεμα» και κατόπιν από συγχώνευση καταλήξαμε στο «Δράμα». Να θυμηθούμε εδώ και τον Τσελεμπί, που αποκαλεί την πόλη «Ντιράμα» και που ασφαλώς ηχητικά είναι πλησιέστερα στο «Δύρεμα» ως φωνητική του παραφθορά στην τουρκική γλώσσα. Φυσικά η τελευταία αυτή εκδοχή ισχυροποιείται τρόπον τινά από την ύπαρξη του ξεροχειμάρρου, που χωρίζει την πόλη στα δύο.
Η χαράδρα λοιπόν του Τασλή Ντερέ, που διασχίζει σχετικά μεγάλο μέρος του νομού Δράμας, σηματοδοτεί και ένα αρκετά αξιόλογο κεφάλαιο της έρευνας για τον υπόγειο κόσμο της Δράμας. Η εκτροπή των υδάτων του χειμάρρου να σημειωθεί ότι έγινε προ μερικών δεκαετιών, λόγω του ότι επρόκειτο για πολύ ορμητικά και άγρια νερά, τα οποία (όπως και ο Τσελεμπί περιγράφει) ήταν ιδιαίτερα καταστροφικά, με αρνητικές συνέπειες στην τότε οικονομία της πόλης.
Πέραν όλων των προηγουμένων, πολύ μεγάλο ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν οι προ μερικών ετών ανακαλύψεις, που αποδεικνύουν την ύπαρξη πανάρχαιου προϊστορικού οικισμού κάτω από την σημερινή πόλη της Δράμας, δηλ. σε μεγάλο βάθος από την σημερινή επιφάνεια του εδάφους! Πράγματι, στην ανακατασκευή ενός από τους κεντρικότερους δρόμους-αρτηρίες της πόλης, της οδού Ελευθερίου Βενιζέλου, κατά την περίοδο 1964-1965, βρέθηκαν στοιχεία που αποδεικνύουν την άλλοτε ύπαρξη πολιτισμού στο υπέδαφος της τωρινής πόλης: συγκεκριμένα, επειδή η οδός αυτή ανασκάφτηκε τότε - στα μέσα της δεκαετίας του ’60 - για τις ανάγκες εκσυγχρονισμού της σε πολύ μεγάλο βάθος (ούτως ώστε να τοποθετηθούν σωλήνες για το δίκτυο αποχέτευσης της πόλης), έκπληκτοι οι υπεύθυνοι διαπίστωσαν ότι σε πολλά σημεία του δρόμου δεν βρέθηκε στέρεο υπέδαφος. Τούτο σημαίνει πως σε ένα τέτοιο ασταθές υπέδαφος «κρύβονται διαδοχικά εδαφικά στρώματα που ανήκουν σε παλαιότερες ανθρώπινες εγκαταστάσεις» (σύμφωνα με την γνώμη του Βασιλείου Πασχαλίδη, στο βιβλίο «Η Δράμα 7000 χρόνια»).
Επίσης, πίσω από τον σημερινό ναό της αγίας Σοφίας (που, αν και μικρός, αποτελεί ιστορικό αξιοθέατο της πόλης) κοντά στην οδό Ελ. Βενιζέλου, παρατηρήθηκε η ίδια ασυνεχής διαστρωμάτωση του υπεδάφους, με επάλληλα εδαφικά στρώματα που απείχαν το ένα από το άλλο 15-30 εκατοστά του μέτρου. Άλλη μια απόδειξη ότι στο σημείο αυτό υπήρξαν διαφορετικές χρονικές φάσεις οικισμού του (και μάλιστα σε αρκετό βάθος κάτω απ’ την επιφάνεια). Όμοια είναι η κατάσταση και σε τουλάχιστον άλλα δύο σημεία της εν λόγω περιοχής, που ανακαλύφτηκαν στα χρόνια εκείνα της δεκαετίας του ’60, με θεμελίωση και ανέγερση οικοδομών. Στο προαναφερθέν βιβλίο του ο κ. Πασχαλίδης αναφέρει και τα εξής σημαντικά: «Στο μικρό αυτό τμήμα [ΣΗΜ.: ο συγγραφέας αναφέρεται στο μέρος της πόλης γύρω από το βυζαντινό τείχος] το υπέδαφος είναι σαθρό και γεμάτο από «γεμίσματα» και επανωτές επιχώσεις. Ενώ τα λοιπά τμήματα της πόλεως έχουν εδάφη στέρεα και παρθένα». Όλα αυτά συνιστούν σαφείς επιστημονικές αποδείξεις της ύπαρξης κάποτε υπόγειου πολιτισμού μέσα στην πόλη της Δράμας, που βέβαια κανείς καλοπροαίρετος ερευνητής δεν μπορεί στα σοβαρά να αμφισβητήσει.
Με δυο λόγια, ο λεγόμενος πυρήνας του προϊστορικού οικισμού της Δράμας θεωρείται ότι εντοπίζονταν εντός της εδαφικής ζώνης που περιβάλλεται από το άλλοτε βυζαντινό τείχος (σήμερα σώζονται κάποια μόνο κομμάτια του). Ελλείψει όμως σοβαρών και συστηματικών ανασκαφών στο ευρύτερο αυτό κομμάτι της πόλης δεν μπορούμε να έχουμε τελειωτικά επιστημονικά πορίσματα κι έτσι κάτι τέτοιο παραμένει ανοιχτό ζήτημα για το μέλλον. Πάντως όλα τα όσα θέσαμε στις αμέσως προηγούμενες παραγράφους, καθώς και η ανακάλυψη ογκολίθων σε πολύ μεγάλο βάθος από την γήινη επιφάνεια σε απόσταση 40 περίπου μέτρων από το βυζαντινό τείχος, πιστοποιούν την αληθινότητα της πορείας ανάλογων θετικών – ως προς την ύπαρξη υπογείου πολιτισμού – συλλογισμών και εκτιμήσεων και την προοπτική που αναμφισβήτητα έχει μια παρόμοια έρευνα.
Είναι βέβαιο ότι το ζήτημα που θέσαμε στο παρόν άρθρο είναι σοβαρό και πολυδιάστατο και χρήζει ανάλογης μελέτης. Αποτελεί επίσης αλήθεια ότι δεν έχει μέχρι τώρα διεξοδικά αναλυθεί στις προσπάθειες καταγραφής της πόλης της περιοχής, που όλες είναι κατά τα άλλα αξιολογότατες. Μαζί λοιπόν με άλλα στοιχεία, που αφορούν την ευρύτερη περιοχή της Δράμας και που τα καλύπτει ακόμα το μυστήριο και το σκοτάδι, πρέπει να καταβληθούν προσπάθειες στο μέλλον από ερευνητές, ούτως ώστε το θέμα αυτό να αποσαφηνιστεί περαιτέρω, συμπεριλαμβανομένων και όλων των άλλων πτυχών που σχετίζονται μ’ αυτό. Ένα λιθαράκι μόνο προς μια παρόμοια κατεύθυνση αποτελεί και το σύντομο αυτό άρθρο, που μόλις τελειώσατε την ανάγνωσή του.
* βλ. π.χ. για την υπόγεια Αθήνα το βιβλίο «Μυστική Αθήνα και Αττική» του Ιωάννη Γιαννόπουλου, για το υπόγειο Παρίσι ρεπορτάζ των εφημερίδων «Το Βήμα» (9 Σεπτεμβρίου 2004) και «Τα Νέα» (14 Σεπτεμβρίου 2004), για το υπόγειο Βελιγράδι αναφορά της εφημερίδας «Ελευθεροτυπία» (19 Νοεμβρίου 2004), αλλά και για την υπόγεια Σόφια ολόκληρο σχεδόν κεφάλαιο του βιβλίου «Μυστική Βουλγαρία» των Ησαΐα Κωνσταντινίδη και Βερόνικα Βασίλεβα. Επίσης τα πολύ αξιόλογα βιβλία του Παντελή Γιαννουλάκη «Κούφια γη» και «Είσοδος στην κούφια γη».