Φεβρουάριος 1996
Του Θεόδωρου Ζιάκα
Ο όρος φονταμενταλισμός χρησιμοποιείται σήμερα για μια κατηγορία ιδεολογικών και πολιτικών κινημάτων που αρχίζουν να εμφανίζονται σε παγκόσμια κλίμακα μετά τη δεκαετία του ’60. Το πιο γνωστό απ’ αυτά είναι ο ισλαμικός φονταμενταλισμός.
Ο όρος φονταμενταλισμός έχει πολιτογραφηθεί ως κάτι το εξ ορισμού κακό. Η λέξη έχει σαφώς υποτιμητική χροιά. Ο φονταμενταλιστής μοιάζει να είναι οπωσδήποτε ένας στενοκέφαλος φανατικός. Ο φονταμενταλισμός αντιπροσωπεύει, επιπλέον, κάτι το εξαιρετικά επίφοβο. Συχνά διαβάζουμε πως αποτελεί, μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού, τον «υπ' αριθμό ένα» εχθρό της Δύσης.
Τι είναι ωστόσο ο φονταμενταλισμός; Αντιπροσωπεύει πράγματι κάτι το εξ ορισμού εσφαλμένο και κακό; Είναι πράγματι τόσο φοβερός όσο τον παρουσιάζουν;
Προϋποθέσεις του φονταμενταλισμού
Κατ’ αρχήν δεν υπάρχει μόνο ένας φονταμενταλισμός. Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός δεν είναι ο μοναδικός. Και άλλες θρησκείες έχουν φονταμενταλιστικά ρεύματα. Σε μας π.χ. μπορούμε να παρατηρήσουμε την ανάπτυξη ενός «νεοησυχαστικού φονταμενταλισμού». Ο φονταμενταλισμός δεν είναι, επιπλέον, μόνο θρησκευτικός. Υπάρχει και εθνικιστικός φονταμενταλισμός. Υπάρχει επίσης ο πράσινος (οικολογικός) φονταμενταλισμός.
Αυτή η πολλαπλότητα μορφών θέτει ερωτήματα για το ποιος είναι ο κοινός νοηματικός παρονομαστής. Μπορούμε να τον εντοπίσουμε στην κυριολεκτική σημασία του όρου που δεν είναι παρά ανα-θεμελιωτισμός. Στον πυρήνα κάθε φονταμενταλισμού υπάρχει λίγο πολύ μια θεωρία σύμφωνα με την οποία τα πράγματα δεν μπορούν να διορθωθούν αν δεν πραγματοποιηθεί μια «θεμελιακή» αλλαγή. Μια αλλαγή θεμελίωσης. Το περιβάλλον που εκτρέφει τον αναθεμελιωτισμό είναι πάντοτε ένα περιβάλλον «κρίσης». Όταν τα πράγματα «πηγαίνουν καλά» οι αναθεμελιωτικές προτάσεις φυτοζωούν στο περιθώριο. Κανείς δεν τους δίνει σημασία. Πρέπει να υπάρχουν πολύ σοβαρά προβλήματα για να μπορέσει ο φονταμενταλισμός να ανέλθει στο ιστορικό προσκήνιο. Επιπροσθέτως τα προβλήματα που τον γεννούν θα πρέπει να χρονίζουν και να επιδεινώνονται, ενώ παράλληλα θα πρέπει να έχουν αποτύχει όλες οι καθιερωμένες λύσεις, ώστε ευλόγως να μπορεί να τεθεί θέμα κοινωνικής «ανα-θεμελίωσης».
Η κρίση της νεωτερικότητας
Το περιβάλλον που εκτρέφει τον σύγχρονο φονταμενταλισμό είναι η κρίση της νεωτερικότητας, δηλαδή του πολιτισμού που θεμελίωσε η Γαλλική Επανάσταση και έχει σήμερα σαν κεντρικό πυλώνα του την αμερικανική πλανηταρχία.
Το ειδικό νόημα της κρίσης αυτής, ως «θεμελιακής», αρχίζει να διαμορφώνεται ήδη από τη δεκαετία του ’60, με φορείς, μαζικά κινήματα όπως η πολιτιστική επανάσταση στην Κίνα και ο Μάης του ’68 στη Γαλλία. Τα κινήματα αυτά συνέλαβαν τα πολιτισμικά, τα κοινωνικά και τα οικολογικά όρια της νεωτερικότητας. Η κριτική του σοβιετικού μοντέλου οδήγησε στη διαπίστωση ότι η βασική θεραπευτική πρόταση της νεωτερικότητας, η μαρξιστική, που υποσχόταν να εξαλείψει την εθνική και την κοινωνική ανισότητα, όχι μόνο δεν έλυνε τα προβλήματα αυτά, αλλά τα ξαναδημιουργούσε με άλλη μορφή.
Η εμπειρία των εθνικο-απελευθερωτικών κινημάτων, από την άλλη πλευρά, απόδειχνε ότι, παρά τις άριστες προθέσεις τους, τα κινήματα αυτά ξαναδημιουργούσαν την εξάρτηση από την οποία ήθελαν να απαλλαγούν. Από τον αποικισμό περάσαμε στον νεο-αποικισμό και από εκεί στη σημερινή πλήρη εξάρτηση και συγχρόνως περιθωριοποίηση και καταστροφή του Τρίτου Κόσμου.
Η ελπίδα να «φθάσουμε» τις δυτικές χώρες, είτε από το δρόμο της εισαγωγής των κλασικών εθνοδημοκρατικών θεσμών, είτε από τη σοσιαλιστική «παρακαμπτήριο», αποδείχθηκε ευσεβής πόθος. Τέλος η κριτική του ίδιου του νεωτερικού μοντέλου στο κέντρο του απέτρεψε να συνειδητοποιηθούν τα οικονομικά του όρια, ότι δηλαδή η πληθυσμιακή επέκτασή του είναι αδύνατη χωρίς επικίνδυνες καταστροφές στη βιόσφαιρα. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου για παράδειγμα δεν επιτρέπει στα εκατοντάδες εκατομμύρια των Κινέζων να αποκτήσουν αυτοκίνητο (θα γίνουμε όλοι ψητοί).
Ο υπαρκτός σοσιαλισμός, ως ουσιαστική νεωτεριστική συνταγή, κατέρρευσε συμπαρασύροντας και τις κατακτήσεις του ίδιου του δυτικού εργατικού κινήματος. Η κατάρρευση απελευθέρωσε τον καπιταλισμό από κάθε αντίπαλο δέος. Η αθλιότητα του Τρίτου Κόσμου αναπαράγεται πλέον ανοιχτά και στα ίδια τα μητροπολιτικά κέντρα, όπου ψαλιδίζεται αδίστακτα το σοσιαλδημοκρατικό «κοινωνικό συμβόλαιο», το κράτος πρόνοιας και πλήρους απασχόλησης. Έτσι βρισκόμασε σήμερα σε μια κατάσταση που, ενώ διέψευσε την όλη πρόταση του Μαρξ, ωστόσο επαλήθευσε πλήρως την περιφρονημένη πρόρρησή του για την απόλυτη εξαθλίωση, ως νόμο ανάπτυξης του καπιταλισμού. Ποτέ άλλοτε οι εθνικές και οι κοινωνικές ανισότητες δεν ήταν τόσο μεγάλες και τόσο καταστροφικές για τους λαούς του κόσμου όσο σήμερα. Και ποτέ άλλοτε ο άνθρωπος δε στεκόταν τόσο ανήμπορος να τις αντιμετωπίσει.
Το νεωτερικό πρότυπο παραμένει βέβαια ακαταμάχητο, αφού προσφέρει στους εκλεκτούς του τον καταναλωτικό παράδεισο. Ελέγχει το φαντασιακό των ανθρώπων. Γίνεται όμως κοινή συνείδηση ότι είναι κοινωνικώς και οικολογικώς ανέφικτο για τη μεγάλη πλειονότητα του πληθυσμού της γης. Και μάλιστα με προϋπόθεση την απόλυτη εξαθλίωσή της. Αυτή είναι πάνω κάτω η ανάγνωση της κρίσης που αποτελεί την αφετηρία του σύγχρονου φονταμενταλισμού.
Η κατάρρευση των οραματικών διεξόδων της νεωτερικότητας και της δήθεν οικουμενικότητάς της, δημιούργησε σοβαρές επιπλοκές στους ιδεολογικούς μηχανισμούς αποικισμού του φαντασιακού των απόκληρων λαών. Το αποτέλεσμα είναι να απελευθερώνονται οι απωθημένες προνεωτερικές μορφές κοινωνικού φαντασιακού και να τροφοδοτούν μια ευρεία ανανοηματοδότηση του εθνικού και του οικουμενικού «Κοινού Λόγου», έναντι των οποίων προσδιορίζονται πολιτισμικές ταυτότητες και μορφές πολιτισμικής συνοχής. Οι προνεωτερικές παραδόσεις, «οικουμενικές» και εθνικές, βγαίνουν στην επιφάνεια για να δοκιμαστούν σαν έδαφος αναδίπλωσης «έξω από το σύστημα». Σαν «αρχιμήδειο στήριγμα», με στόχο την αποδέσμευση από το νόμο της εξαθλίωσης. Κι αυτό ακριβώς είναι το φαινόμενο του φονταμενταλισμού (αναθεμελιωτισμού).
Αναθεμελιωτισμός και ηγετικές ομάδες
Ο αναθεμελιωτισμός δεν επηρεάζει ομοιόμορφα τους «εσαίους», τους «φαρισαίους» και τους «σαδουκαίους», που είναι οι τρεις βασικοί τύποι των ιδεολογικών ηγετικών ομάδων (*). Στους πρώτους ο αναθεμελιωτισμός προσλαμβάνει ριζοσπαστική - ζηλωτική μορφή. Πράγματι, ο εξωστρεφής τύπος «εσαίου», ο «κομισάριος», αυτός που ενδιαφέρεται για την αλλαγή του συλλογικού υποκειμένου, ζητάει ριζική κοινωνική επανάσταση. Ο εσωστρεφής,ο «γιόγκι», αυτός που ενδιαφέρεται κυρίως για την αλλαγή του ατομικού υποκειμένου, επιδιώκει μια εξίσου ριζική κοινωνική επανάσταση, αλλά στις μυστικιστικές προύποθέσεις του υποκειμένου. Στον ισλαμικό φονταμενταλισμό το φαινόμενο εκφράζεται με τα «κόμματα του Θεού», αφ’ ενός, και με την άνθιση του σουφισμού, αφ’ ετέρου. Ο τύπος του «φαρισαίου», πιστεύοντας στην «υπεροχή της παράδοσης» αλλά μη μπορώντας να την εφαρμόσει στην πράξη, γιατί η καθημερινή του ζωή έχει ανάγκη τη νεωτερικότητα, τροφοδοτεί μια πρακτική βαθύτατα αντιφατική. Είναι ακριβώς ο τύπος που ζητά π.χ. την επιβολή του ισλαμικού νόμου, χωρίς συγχρόνως να αρνείται τη δυτική τεχνολογία. Αν ο τύπος του «εσαίου» είναι η «πρωτοπορία» του φονταμενταλισμού, ο τύπος του «φαρισαίου» είναι το ευρύτερο «μετωπικό» του στήριγμα. Τέλος ο τρίτος τύπος, ο τύπος του «σαδουκαίου», που αντιστοιχεί στις κυρίαρχες και συνδεδεμένες με τη Δύση πολιτικο-οικονομικές ομάδες, δεν πιστεύει φυσικά παρά μόνο σε ό,τι τον συμφέρει. Αναγκασμένος να δεχθεί τη «σημασία της παράδοσης», αποδέχεται τη «στροφή» προς αυτήν, αλλά προσπαθεί να της προσδώσει ένα «εκσυγχρονιστικό» δήθεν περιεχόμενο. Αν απέτυχε ο εθνικοδημοκρατικός και ο σοσιαλιστικός δρόμος προς τον «εκσυγχρονισμό», γιατί να μην είναι καταλληλότερος ο «ισλαμικός δρόμος»; Δεν έχει κανένα πρόβλημα να υποστηρίξει, όπως κάνει π.χ. ο βασιλιάς της Σαουδικής Αραβίας, τη μίξη σαρίας (ισλαμικού νόμου) και δυτικής τεχνικής, αν έτσι διασφαλίζεται η εξουσία του.
Το βασικό λάθος των περισσότερων αναλυτών του φονταμενταλισμού έγκειται στο γεγονός ότι δεν αντιλαμβάνονται την οργανική ενότητα και συμπληρωματικότητα των τριών αυτών διαστάσεών του.
Η επιστημολογική βάση του φονταμενταλισμού
Είναι ο αναθεμελιωτισμός μια επιστημονικά νόμιμη εναλλακτική πρόταση; Ας εξετάσουμε το ερώτημα.
Η βασική ιδέα του αναθεμελιωτισμού είναι ότι τα μεγάλα προβλήματα της εποχής μας (το οικολογικό, το εθνικό, το κοινωνικό) προκύπτουν από την ίδια την θεμελίωση του νεωτερικού πολιτισμού και δεν μπορούν να λυθούν χωρίς την αντικατάστασή της. Η ιδέα αυτή προϋποθέτει ότι: α) Η ενότητα του σύγχρονου πολιτισμού εξασφαλίζεται πράγματι από τη θεμελίωσή του σε ένα διαχρονικό σύστημα προτύπων και β) ότι το εν λόγω σύστημα αφορά τα πρότυπα που κατευθύνουν τον σχηματισμό του υποκειμένου. (Τον πολιτισμό τον κάνουν τα υποκείμενα, οπότε η υποτιθέμενη ενότητά του είναι δυνατόν να εξασφαλίζεται μόνο αν αυτά υπόκεινται σε ένα διαχρονικό πρότυπο υποκειμενοποίησης).
Οι παραδοχές αυτές είναι απολύτως νόμιμες επιστημολογικά, οπότε το ερώτημα αν μια συγκεκριμένη αναθεμελιωτική πρόταση είναι ή όχι σωστή εξαρτάται αποκλειστικά και μόνο από τις εξής προϋποθέσεις: α) Είναι σωστή η συγκεκριμένη ανάλυση που εντοπίζει τη διαχρονική θεμελίωση; β) Είναι σωστή η συγκεκριμένη ανάλυση που εξαρτά την επίλυση των μεγάλων προβλημάτων του σημερινού κόσμου από την αλλαγή πολιτισμικής θεμελίωσης; γ) Έχει αναλυτική και εμπειρική στήριξη η προσδοκία ότι η νέα θεμελίωση θα τα λύσει;
Βεβαίως δεν αποκλείεται η όλη υπόθεση να αφορά φαντασιακή «αναβίωση» πεθαμένων κοινωνικών μορφών. Πριν όμως κρίνουμε και απορρίψουμε ένα φονταμενταλισμό πρέπει πρώτα να τον μελετήσουμε. Και μάλιστα στο ριζοσπαστικό του πυρήνα, τον επαναστατικό και το μυστικιστικό.
(*) Βλ. Θ. Ζιάκας, Έθνος και Παράδοση, μέρος ΙΙΙ (Εκδόσεις Αιγαίον και Εναλλακτικές Εκδόσεις, Λευκωσία – Αθήνα 1993).