24.11.2005
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Η αξία της διδασκαλίας του Πυθαγόρα ως γνήσιου τρόπου σκέψης και ως συμπαγούς φιλοσοφικού συστήματος, παραμένουν δεδομένα αναμφισβήτητα ακόμη και σήμερα, χιλιετίες ολόκληρες μετά την θεώρηση και τη δράση του μεγάλου αρχαιοέλληνα στοχαστή. Τούτο ισχύει για τον βασικό λόγο, ότι η πυθαγόρεια φιλοσοφία αποτελεί εν τέλει βαθιά τομή στην όλη ιστορία της ανθρώπινης σκέψης και του ελληνικού Λόγου: τόσο οι νεωτερισμοί που η συγκεκριμένη φιλοσοφία «επέβαλλε» ως καινοτόμες ιδέες στην έως τότε ιστορική πορεία, όσο και η συστηματοποίησή τους σε μία ενιαία πρωτοπόρα κοσμοθεωρία συνιστούν ύψιστη προσφορά της σεβάσμιας μορφής του Σάμιου διανοούμενου σε όλη εν γένει την ανθρωπότητα!...
Στο παρόν σύντομο κείμενο θα επιχειρηθεί μία γενικότερη εισαγωγική προσέγγιση του φαινομένου του Πυθαγόρα, όσο ασφαλώς κάτι τέτοιο είναι δυνατόν να γίνει, έχοντας κατά νου την τεράστια και ανεξάντλητη πηγή, που καλείται «πυθαγόρεια σκέψη». Θα προσπαθήσουμε δηλαδή να δούμε πρώτιστα τον Πυθαγόρα σε σχέση με τον περιβάλλοντα κόσμο της εποχής του, ως τρόπον τινά συνεχιστή της ήδη – τον καιρό εκείνο – «βεβαρυμένης» ερευνητικής κληρονομιάς των προκατόχων του προσωκρατικών φιλοσόφων, αλλά και ως έναν πραγματικό μύστη στα άδυτα της συμπαντικής σοφίας. Κάτι που, επαναλαμβάνουμε, δεν είναι δυνατόν, μα ούτε και δόκιμο, να εξαντληθεί στα πλαίσια ενός και μόνο κειμένου.
Δίκαια ο Πυθαγόρας κατονομάστηκε ως ο πρώτος στην ιστορία φιλόσοφος. Μάλιστα αυτός ο ίδιος είναι που προσέδωσε τον εν λόγω επιθετικό προσδιορισμό στον εαυτό του: όταν κάποτε τον ρώτησαν τι είναι, αυτός χωρίς κανέναν δισταγμό αποκρίθηκε ότι είναι «φιλόσοφος», λάτρης δηλαδή της σοφίας, φίλος του πνεύματος, αυτός που αναζητά αδιάκοπα την αλήθεια. Την μαρτυρία αυτή την χρωστούμε στον Διογένη τον Λαέρτιο, που διέσωσε το περιστατικό.
Πολύ αργότερα από τον Διογένη, ένας άλλος αρχαίος συγγραφέας, ο Ιάμβλιχος, επιβεβαίωσε το γεγονός, προσθέτοντας ότι κατά τον ορισμό του Πυθαγόρα η φιλοσοφία είναι ταυτόχρονα τόσο η τάση προς την αλήθεια, όσο και εσωτερική προσπάθεια αυτοβελτίωσης (που οδηγεί και πάλι στην αλήθεια). Επομένως στον Πυθαγόρα οφείλουμε τον μοναδικό όρο «φιλοσοφία» ως γλωσσική κατασκευή και πραγματικότητα, που έχει διασωθεί σε όλες τις γλωσσικές φόρμουλες του ανθρώπου ως παραφθορά και παραλλαγή. Άλλη μια εξαιρετική και ανεπανάληπτη συμβολή του φιλοσόφου στην ιστορία του πνεύματος του ανθρώπου...
Να σημειωθεί εδώ αναγκαστικά ότι μέχρι την εποχή του Πυθαγόρα οι έως τότε στοχαστές και μελετητές των ζητημάτων της φύσης καλούνταν όχι «φιλόσοφοι», αλλά απλώς «σοφοί». Όλη άλλωστε η πνευματική τους δραστηριότητα χαρακτηρίζονταν ως «σοφία». Ο μέγας ιστορικός Ηρόδοτος έφτασε ένα βήμα παραπέρα, με το να τους καταγράψει στην εργογραφία του ως «σοφιστές» (εννοώντας τους επτά σοφούς της αρχαιότητας). Ο Πυθαγόρας εξίσου χαρακτηρίστηκε με τον ως άνω προσδιορισμό, ως «σοφιστής», αυτός που επεξεργάζεται την σοφία, προσπαθώντας να την καταλάβει, να την ερμηνεύσει και, τελικά, να την αποκτήσει.
Η ιστορία της φιλοσοφίας αναγνωρίζει στο πρόσωπο του Πυθαγόρα όχι μόνο τον πρώτο φιλόσοφο, όχι μόνο έναν σκεπτόμενο νου που έτυχε να προχωρήσει σε ανώτατα στάδια διερεύνησης της φύσης του κόσμου και των πραγμάτων, αλλά και κάτι άλλο, πολύ σημαντικότερο και καθοριστικό: στον Πυθαγόρα βλέπει τον πρώτο διδάσκαλο, τον πρώτο στοχαστή που δυνήθηκε να σχηματίσει πνευματικό κύκλο μαθητών, οι οποίοι ανέλαβαν να προωθήσουν και να αναπτύξουν τα πορίσματα του δικού του έργου! Είναι λοιπόν ο Πυθαγόρας και ο πρώτος διαφωτιστής της ιστορίας, υπό την έννοια ότι διαμόρφωσε οργανωμένο «σχολειό σκέψης», απαρτιζόμενο από νέους ανθρώπους, που έκτοτε έγιναν γνωστοί ως οι Πυθαγόρειοι. Δημιουργήθηκε έτσι η λεγόμενη από μερικούς «πυθαγόρεια ένωση», που αποτέλεσε ένα μικρό πανεπιστήμιο της εποχής, μια αιχμή της νέας σχηματισθείσας βιοθεώρησης, του καλουμένου ως «πυθαγορισμός».
Ποια όμως υπήρξε η μορφή του Πυθαγόρα; Ποια η γήινη πορεία του, που προϋπήρξε της ανόδου του σε υψηλότερες ανθρώπινες κλίμακες;
Ο Πυθαγόρας έζησε κατά προσέγγιση από το 580 έως το 500 π.Χ. Γεννημένος στη Σάμο από πατέρα ζωγράφο-καλλιτέχνη, τον Μνήσαρχο, που ανήκε στην αυλή του τότε τυράννου της περιοχής, Πολυκράτη του Σαμίου, πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής του στη νήσο του Ανατολικού Αιγαίου. Έχει αναφερθεί ότι διδάσκαλοι του Πυθαγόρα υπήρξαν ο εκ Σύρου Φερεκύδης και ο Αναξίμανδρος απ’ την Μίλητο, δυο κορυφαίες μορφές του τότε, οι οποίες τον εισήγαγαν στα μυστικά της γνώσης. Στην ακμή του βίου του (χρονιά της 60ής Ολυμπιάδας) ο Πυθαγόρας εγκαταλείπει τη γενέτειρα του και ταξιδεύει στην Αίγυπτο, όπου και εγκαθίσταται. Στην γη των πυραμίδων ζει τουλάχιστον 22 έτη, όπου και γνωρίζει νέα μυστηριακά ρεύματα, διοχετεύοντας στο κεφάλι του νέες πολύτιμες και ανεπανάληπτες γνώσεις. Είναι εκείνη ακριβώς η χρονική περίοδος, κατά τη διάρκεια της οποίας διαμορφώνεται το υπόστρωμα της συνολικής αντίληψης των πραγμάτων, πάνω στο οποίο οικοδομήθηκε μετέπειτα η όλη πυθαγόρεια φιλοσοφία.
Η παραμονή του στην Αίγυπτο τον εμπλούτισε και με ιδιάζουσες και σπάνιες γραμματικές γνώσεις, εφόσον εκεί, διαμέσου των ιερέων με τους οποίους εργάζονταν, έμαθε άριστα την αιγυπτιακή γραφή: τόσο την ιερατική της «ελίτ», όσο και την απλούστερη δημοτική. Μετά από μια περσική επιδρομή – από τις συχνότατες την εποχή εκείνη – ο Πυθαγόρας υπέπεσε στην αιχμαλωσία του Πέρση ηγεμόνα Καμβύση. Αναγκάστηκε λοιπόν να περάσει περίπου μια ντουζίνα ετών από το βίο του στην Βαβυλώνα της Ανατολής, όπου και πάλι όμως δεν άφησε τον καιρό του να ξοδεύεται άσκοπα: αντιθέτως, γνώρισε όλες ανεξαιρέτως τις περίφημες «ανατολικές επιστήμες», όπως ήταν για παράδειγμα η αστρονομία των Χαλδαίων, η αριθμητική των Φοινίκων, αλλά και τόσες άλλες-απανθίσματα όλες τους της μαγευτικής ανατολίτικης σοφίας.
Μετά την απελευθέρωσή του από το βασίλειο της Περσίας, ο Πυθαγόρας κατέφυγε στην περιοχή της Νότιας Ιταλίας, η οποία άρχιζε να γνωρίζει στιγμές μοναδικής ιστορικής της δόξας, δεδομένου ότι ήταν το διάστημα κατά το οποίο άνθιζαν κυριολεκτικά οι ελληνικές αποικίες της «Μεγάλης Ελλάδας»: οι Έλληνες ξεκίνησαν να μεταφέρουν στους νέους τους τόπους όλη την έως τότε πολιτισμική τους παράδοση, συμπεριλαμβανομένης και της ως τότε φιλοσοφικής παραγωγής. Εξάλλου, την ίδια ακριβώς εποχή σημειώνονταν η ραγδαία παρακμή και πτώση της πολιτισμικής σημασίας της γης της Ιωνίας, που είχε πλέον κουραστεί από τις συνεχείς περσικές εισβολές, με πλείστες περιοχές της να πέφτουν στα χέρια του Ασιάτη κατακτητή... Σημειώθηκε έτσι μια εκπληκτική μεταλαμπάδευση του ιωνικού (και του ελλαδικού) πνεύματος στη Νότια Ιταλία και τη Σικελία, όπου και έκτοτε καλλιεργήθηκε ένας νέος μεγαλειώδης φιλοσοφικός στοχασμός. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα και τις συνθήκες της εποχής κλήθηκε ο Πυθαγόρας να ταξινομήσει και οργανώσει τον γνωστικό πλούτο που ως τότε είχε από τις εμπειρίες του αποκτήσει.
Στον κύκλο μαθητών του Πυθαγόρα ανήκουν στοχαστές, τα ονόματα των οποίων διέσωσε η ιστορική μνήμη, όπως ο Φιλόλαος και ο Αλκμέων. Αρχαίες πηγές (ο Διογένης ο Λαέρτιος) μας αναφέρουν πως ο Πυθαγόρας συνέγραψε φιλοσοφικά έργα υπό τους τίτλους «Περί της διαπαιδαγωγήσεως», «Περί του κράτους» και «Περί της φύσεως». Εν τούτοις, άλλες πηγές (π.χ. ο Πορφύριος, στο έργο του «Βίος του Πυθαγόρα») ισχυρίζονται ότι δεν συνέγραψε ούτε και άφησε πίσω του γραπτό έργο, παρά μόνο προφορικές παραδόσεις και, συνεπώς, ό,τι γνωρίζουμε για τις ιδέες του διασώθηκαν αποκλειστικά μέσω έτερων αρχαίων συγγραφέων. Πάντως, ανεξάρτητα με το αν ο Πυθαγόρας είχε συγγράψει φιλοσοφικές εργασίες ή όχι, η αλήθεια είναι ότι τελικά δεν έχει διασωθεί τίποτα που να αποδίδεται άμεσα στον ίδιο. Έτσι, αναπόφευκτα όλη του η φιλοσοφική δουλειά έχει περάσει σ’ εμάς διαμέσου των αιώνων μόνο από την εργογραφία μεταγενέστερων συγγραφέων, όπως του Αριστοτέλη (κύρια στα «Μετά τα φυσικά» και τα «Φυσικά» του) και των προαναφερόμενων Ιάμβλιχου, Διογένη του Λαέρτιου και Πορφύριου.
Για τον κύκλο μαθητών του Πυθαγόρα, αυτήν την περίφημη πυθαγόρεια «σχολή», είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε κάποιες πληροφορίες, πολύτιμες ως προς το να σχηματίσουμε επαρκή αντίληψη της σημασίας αυτής της πρώτης «ακαδημίας» της Νότιας Ιταλίας. Οι μαθητές του υπολογίζονται σε περίπου 220 τον αριθμό, εκ των οποίων τουλάχιστον οι 20 ανήκαν στο γυναικείο φύλο. Η προέλευση των μαθητών αυτών ήταν βασικά από τις αποικίες της ιταλικής χερσονήσου, αν και υπήρχαν μετά βεβαιότητας και κάποιοι που ταξίδεψαν για τον σκοπό αυτό από την ίδια την ελλαδική επικράτεια. Η διάρκεια της «εξεταστικής» τους περιόδου για να γίνουν δεκτοί από τον Πυθαγόρα ως μαθητές ήταν τρία έτη και κατόπιν – αφού κατάφερναν να διαβούν το κατώφλι της πυθαγόρειας υπομονής – περνούσαν σε μια άλλη σπουδαία φάση: αυτή των «βωβών» μαθητών, η οποία και διαρκούσε πέντε έτη και όπου είχαν μόνο το δικαίωμα να ακούν, όχι όμως και να λαμβάνουν το λόγο...
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η περιβόητη «καθαρτική» διαδικασία, την οποία ήταν υποχρεωμένος να υποστεί κάθε νεοεισερχόμενος. Σ’ αυτήν, πρωταρχικά ο καινούριος μαθητής άκουγε μεν την φωνή του διδασκάλου Πυθαγόρα, χωρίς όμως να έχει την δυνατότητα και να τον βλέπει, εφόσον εκείνος στεκόταν «πίσω από το παραπέτασμα». Μόνο μετά τον καθαρμό των ψυχών τους, μέσω των ήχων μιας εξαίσιας μουσικής δομημένης εξολοκλήρου πάνω στους μαθηματικούς κανόνες του σύμπαντος κόσμου, καθώς και των αντίστοιχων τελετουργικών που τους συνόδευαν, μπορούσαν πλέον οι μαθητές να δουν και τον ίδιο τον δάσκαλό τους. Ήταν πια πλήρως έτοιμοι και ικανοί να προχωρήσουν στο επόμενο εξελικτικό στάδιο αυτής της ουσιαστικής μύησής τους στα ενδότερα του πυθαγορείου πνεύματος.
Ο κύκλος μαθητών του Πυθαγόρα χωρίζεται σε δύο γενικές κατηγορίες-κατευθύνσεις: από τη μια έχουμε τους λεγόμενους «ακουσματικούς», αυτούς δηλαδή οι οποίοι άκουγαν τις γενικού περιεχομένου διαλέξεις του διδασκάλου (που αφορούσαν συζητήσεις επί θεμάτων ευρύτερης αξίας και σημαντικής), από την δε άλλη τους λεγόμενους «μαθηματικούς», με τους τελευταίους να αφιερώνονται εξολοκλήρου σε πιο «πρακτικές» τέχνες, την επιστήμη και την φιλοσοφία δια της μαθηματικής ανάλυσης. Αυτό είναι λοιπόν το περιεχόμενο της πρώτης στον κόσμο συγκροτημένης ομάδας σκέψης, της πρώτης στην ιστορία φιλοσοφικής ακαδημίας, προάγγελο των όσων μοναδικών ακολούθησαν στις μετά Πυθαγόρα «χρυσές» δεκαετίες για την ανάπτυξη του ανθρώπινου πνεύματος.