12.10.2021
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
“Ο Μίκης Θεοδωράκης υπήρξε ένας Πανέλληνας και ταυτόχρονα οικουμενικός δημιουργός“.
(Κατερίνα Σακελλαροπούλου, πρόεδρος της Δημοκρατίας)
Λέξεις-κλειδιά: “Καραμανλής ή τανκς”, συνεκμετάλλευση του Αιγαίου, συγκυβέρνηση Δεξιάς-Αριστεράς, “17 Νοέμβρη”, Μητσοτάκης, Μακεδονία. Ο Μίκης Θεοδωράκης ενσάρκωσε στο πρόσωπό του τον διαχρονικό Οδυσσέα Ελληνισμό: τη διαλεκτική σύνθεση του Έλληνος Χρηστού Λόγου, που έρχεται από το άπειρο οδεύοντας προς το άπειρο. Δεν γεννιέται και δεν πεθαίνει ποτέ. Εξ' ου και η ζωή του ήταν γεμάτη με αντιφάσεις, με μια στάση η οποία πολλές φορές δεν γινόταν καθόλου κατανοητή από τους σύγχρονούς του. Μία ζωή, η οποία πέρασε μέσα από ορισμένα κομβικά στιγμιότυπα, από στιγμές που έκριναν αυτή την ίδια την πορεία του νεώτερου ελληνισμού...
Πρώτα, ο διχασμός... Ως διαλεκτική σύνθεση θεϊκής υποστάσεως -ως δύο εγκέφαλοι μέσα σε ένα κρανίο-, ο ελληνισμός είναι καταδικασμένος να βρίσκεται πάντοτε σε διχασμό. Από την προϊστορία και τη ρήξη Αγαμέμνονα-Αχιλλέα στα Τρωικά, έως την τωρινή σύγκρουση εμβολιαστών και αντι-εμβολιαστών, μόνο ο κοινός κίνδυνος είναι που φέρνει τη σύζευξη των Ελλήνων! Και στην εποχή του Μίκη Θεοδωράκη, και πάλι οι Έλληνες ήταν χωρισμένοι, ευρισκόμενοι μάλιστα σε αιματηρή μεταξύ τους αντιπαράθεση: εμφύλιος πόλεμος για τους μεν, συμμοριτοπόλεμος για τους δε, μια τραγωδία που διήρκεσε από τον Δεκέμβριο του 1944 έως τα τέλη Αυγούστου του 1949. Είχε προηγηθεί η διάσπαση των βασιλικών και των βενιζελικών, που οδήγησε στη Μικρασιατική καταστροφή, ενώ αμέσως μετά η αντίθεση ήρθε εκ νέου, ανάμεσα τη φορά τούτη σε δεξιούς και αριστερούς. Ο Μίκης πήγε με τους αριστερούς, τους κομμουνιστές, εκείνους που μιλούσαν για κοινωνική δικαιοσύνη και ακολουθούσαν τη γραμμή της πανίσχυρης τότε Σοβιετικής Ένωσης.
Η δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ (1) Γρηγόρη Λαμπράκη, τον Μάιο του 1963, επιτάχυνε τις δραματικές εξελίξεις που είχαν ήδη ξεκινήσει με τον νέο διχασμό (“Δεξιά”-”Αντι-δεξιά”) του περίφημου “ανένδοτου αγώνα”, λόγω των αμφισβητήσιμων εκλογών του 1961. Ο λαοπρόβλητος πρωθυπουργός της Δεξιάς, Κωνσταντίνος Καραμανλής, συγκρούστηκε βίαια με το Παλάτι, με αποτέλεσμα την αποκαθήλωσή του. Άνοιξαν τότε οι “ασκοί του Αιόλου”: ο Καραμανλής έφυγε νύχτα για το Παρίσι, φοβούμενος ότι το κατεστημένο που μέχρι πρότινος τον στήριζε θα τον εκτελούσε, και μέσα από πολυποίκιλη κρίση οδηγηθήκαμε στα “Ιουλιανά” του 1965· “το γελαστό παιδί”, τραγούδι που συνέθεσε ο Μίκης, ταυτίστηκε με τον φοιτητή Σωτήρη Πέτρουλα που έπεσε νεκρός στα “Ιουλιανά”, βάφοντας με το αίμα του τους δρόμους των Αθηνών.
Ο Μίκης Θεοδωράκης αναδείχτηκε τότε σε κορυφαίο παράγοντα του αριστερού κινήματος, αναλαμβάνοντας επικεφαλής της περίφημης “νεολαίας Λαμπράκη”. Παράλληλα, ήταν και βουλευτής της ΕΔΑ. “...στις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1964, ο Μίκης Θεοδωράκης εκθέτει υποψηφιότητα με την ΕΔΑ στην Β΄ Εκλογική Περιφέρεια Πειραιώς, εκλέγεται βουλευτής και οργανώνει στις 17 Μαΐου την μεγάλη, ανεπανάληπτη, Μαραθώνια πορεία Ειρήνης, στη μνήμη του Λαμπράκη. Εκλέγεται πρόεδρος της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη [...] Στις τάξεις των Λαμπράκηδων οργανώθηκαν και γαλουχήθηκαν με τα ιδεώδη της δημοκρατικής αριστεράς, χιλιάδες νέοι και νέες. [...] Δυναμική όμως ήταν η παρουσία τους στα Ιουλιανά, όπου με την νεολαία της Ενώσεως Κέντρου πρωταγωνιστούσαν στις διαδηλώσεις εναντίον των κυβερνήσεων των αποστατών το θέρος του 1965. Στη μαχητική διαδήλωση της 21ης Ιουλίου 1965, οι διαδηλωτές ήρθαν αντιμέτωποι με ισχυρές αστυνομικές δυνάμεις, οι οποίες με γκλόμπς και δακρυγόνα, προσπάθησαν να τους διαλύσουν. Στη διασταύρωση των οδών Σταδίου και Εδουάρδου Λω, οι αστυνομικοί πέταξαν εναντίον τους δακρυγόνα κι ένα απ' αυτά πέτυχε στο κεφάλι τον 23χρονο φοιτητή Σωτήρη Πέτρουλα και τον τραυμάτισε θανάσιμα. Την επομένη το πρωί, ο Μίκης Θεοδωράκης μεταβαίνει στο Γ΄ Νεκροταφείο όπου βρίσκονται πολλοί Λαμπράκηδες αλλά και αστυνομικοί. Στο παρεκκλήσι είναι σε φέρετρο η σωρός του Πέτρουλα και υπάρχει εντολή να γίνει η κηδεία του κρυφά, χωρίς την παρουσία κανενός. Τελικά μετά από πιέσεις του Μίκη [...] η σωρός του νεκρού παραδίδεται στους συγγενείς και την επομένη γίνεται η κηδεία του”. (2)
Τα “Ιουλιανά” και η λεγόμενη “αποστασία” οδήγησαν το πολιτικό σύστημα σε αποσύνθεση και, τελικά, στις 21 Απριλίου του 1967 όλα έληξαν: τα τανκς βγήκαν στους δρόμους. Η επταετής δικτατορία στην Ελλάδα ανέτρεψε το πολιτικό status quo και τις γεωπολιτικές ισορροπίες στην ανατολική Μεσόγειο· κατάργησε τη βασιλεία στη χώρα, φέρνοντας την προεδρευόμενη δημοκρατία, και προκάλεσε την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, ακρωτηριάζοντας το νησί. Αντί να εξυγιάνουν την ελληνική πολιτική σκηνή, οι άφρονες χουντικοί προξένησαν τη Μεταπολίτευση του 1974, όπου στη χώρα εγκαταστάθηκε το πλέον διεφθαρμένο καθεστώς από απαρχής ελληνισμού, υπό τον μανδύα της (δήθεν) “κοινοβουλευτικής δημοκρατίας”...
“Απαγορεύεται η ανατύπωσις ή η εκτέλεσις της μουσικής και των ασμάτων του κομμουνιστού συνθέτου Μίκη Θεοδωράκη, τέως αρχηγού της νυν διαλυθείσης κομμουνιστικής οργανώσεως «Νεολαία Λαμπράκη», δεδομένου ότι η εν λόγω μουσική εξυπηρετεί τον κομμουνισμόν. Οι παραβαίνοντες την ως άνω διαταγήν πολίται θα παραπέμπονται αμέσως ενώπιον στρατοδικείων και θα δικάζονται συμφώνως προς τας διατάξεις της εκτάκτου νομοθεσίας” (διάταγμα του στρατηγού Οδυσσέα Αγγελή, για την απαγόρευση της μετάδοσης των τραγουδιών του Μίκη σε ολόκληρη την ελλαδική επικράτεια). Η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη σιώπησε στην ίδια την πατρίδα της, αλλά την ίδια στιγμή απέκτησε διεθνείς διαστάσεις και ακουγόταν σε όλο τον κόσμο, σε Ανατολή και Δύση.
Η αλήθεια είναι ότι ήδη πριν από τις 21 Απριλίου, η δημοκρατία είχε πια πεθάνει σ' αυτό τον τόπο. Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, σε δημόσια δήλωσή του στις 7 Δεκεμβρίου 1967, από το εξωτερικό, είχε παραδεχτεί τα εξής: “Η δημοκρατία εδολοφονήθη εν Ελλάδι υπό καθεστώς ελευθερίας και οι συνταγματάρχες απλώς της έδωσαν την χαριστική βολή”. Πολύ λίγοι (ελάχιστοι) ήσαν όσοι προειδοποίησαν τότε, λίγο πριν την κατάλυση των θεσμών, για το μοιραίο, και ανάμεσα σε αυτούς και ο Μίκης. “Και όμως! Από τον Μάρτιο του 1967, ένα μήνα πριν, ο Μίκης Θεοδωράκης μιλούσε για τον επερχόμενο κίνδυνο της Δικτατορίας. Τότε δεν τον άκουσαν ούτε οι Αριστεροί αλλά ούτε και οι Κεντρώοι και οι Δεξιοί. Οι σύντροφοί του μάλιστα, όπως λέει με παράπονο ο ίδιος, φρόντισαν να τον απομονώσουν δυο βδομάδες πριν το πραξικόπημα”. (3)
Επτά χρόνια “γύψος”, “Αττίλας” στην Κύπρο, αποκατάσταση της δημοκρατίας... Το “καυτό” καλοκαίρι του 1974: “Καραμανλής ή τανκς”! Φράση, η οποία αποδόθηκε στον Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος αν και συμμετείχε στο άρτι νομιμοποιηθέν τότε ΚΚΕ, θεωρείται ότι μ' αυτά τα λόγια πριμοδότησε τον “εθνάρχη”. (4) Πώς όμως η ως άνω φράση έγινε θρύλος; Ο ίδιος έδωσε κάποτε την εξής εξήγηση: “Το σύνθημα «Καραμανλής ή τανκς» προέκυψε ως εξής: Έκανα τότε τις πρόβες μου μαζί με νέους τραγουδιστές, τον Νταλάρα, τον Μητσιά, τη Φαραντούρη, τον Καλογιάννη, για να πραγματοποιήσουμε τις περίφημες συναυλίες στο Καραϊσκάκη. Είχαμε προγραμματίσει μετά από τις συναυλίες μας στην Αθήνα και τον Πειραιά να πάμε στην επαρχία. Τα είχαμε αναγγείλει αυτά εκείνη την ημέρα και είχα καλέσει και τους δημοσιογράφους, οι οποίοι πρώτη φορά θα με έβλεπαν έπειτα από τόσα χρόνια να διευθύνω ορχήστρα σε πρόβα. Ήταν και μεγάλη η συναισθηματική φόρτιση. Την ώρα που τελείωσα την πρόβα και ήμουν έτοιμος να δώσω την press conference και να αναγγείλω το πρόγραμμα, εκείνη τη στιγμή χτύπησε το τηλέφωνο και ήταν νομίζω ο Μολυβιάτης ή κάποιος από το Γραφείο του Καραμανλή. Μου είπε, ότι ο κύριος πρόεδρος θα σας παρακαλούσε να περιορίσετε τις συναυλίες σας μόνο στην Αθήνα. Βέβαια απάντησα ξαναμμένος από την πρόβα και τον ενθουσιασμό του κόσμου: Πολύ άσχημα ξεκινάει η κυβέρνηση Καραμανλή. Δηλαδή μου απαγορεύει να κάνω συναυλίες; «Ναι», είπε «…το απαγορεύουμε. Υπάρχουν λόγοι που δεν πρέπει να πάτε έξω». Φυσικά και ο τρόπος που μίλησα εγώ ήταν λιγάκι άκομψος και νευρικός και στο βάθος μπορεί να είχε δίκιο ο Καραμανλής φοβούμενος τι μπορούσε να γίνει στην επαρχία. Θα μπορούσε να γίνει προβοκάτσια. Εν πάση περιπτώση εγώ αγρίεψα και δήλωσα στους δημοσιογράφους: Αυτή τη στιγμή τηλεφώνησαν εκ μέρους του κυρίου Καραμανλή και μου απαγορεύουν να βγω έξω από την Αθήνα. Αρχίζει πολύ άσχημα τη διακυβέρνηση της χώρας με απαγορεύσεις και μπορεί αυτή τη στιγμή να είμαστε σε πολύ άσχημη κατάσταση και να έχουμε από τη μία τον Καραμανλή και από την άλλη τα τανκς αλλά όμως δεν δικαιούται να αρχίζει με απαγορεύσεις! Την άλλη μέρα ή «Βραδυνή» είχε τίτλο «Καραμανλής ή τανκς»! Να το διαψεύσω αυτό; Να πω ότι δεν είναι δικό μου; Αφού κατά βάση συμφωνούσα, διότι εγώ είχα προτείνει τη λύση Καραμανλή. Δεν ήταν όμως αυτό το σύνθημά μου. Επιπλέον ο Καραμανλής είχε πάντοτε δέος απέναντι μου, με έβλεπε λίγο όπως ο διάβολος το λιβάνι...”. (5)
Βέβαια, ήδη από τις αρχές του 1973, με δημόσιες δηλώσεις του από το εξωτερικό, ο Μίκης Θεοδωράκης -όπως και ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης-, αν και κατά το παρελθόν υπήρξε αντικαραμανλικός, προώθησε τη “λύση Καραμανλή”: μία μεταβατική περίοδο, δηλαδή, κατά την οποία οι ένοπλες δυνάμεις θα παρέδιδαν και πάλι την εξουσία στους πολιτικούς. Σε ένα ιστορικό, πραγματικά, ντοκουμέντο, τον Πρόλογο του Θεοδωράκη στην “Πολιτική βιογραφία” του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, (6) ο Μίκης έγραψε ανάμεσα σε άλλα τα κάτωθι: “Ιανουάριος 1973. Με την ορχήστρα μου βρίσκομαι στη Χάβρη, έτοιμος να πάρω το αεροπλάνο για το Λονδίνο. [...] Λίγο πριν μπούμε στο αεροπλάνο τηλεφωνώ στον Μητσοτάκη. [...] Όταν τον πληροφορω για το τι πρόκειται να συμβεί στο Λονδίνο και για τη μοναδική ευκαιρία που μας δίνεται για μεγάλη, θα 'λεγα παγκόσμια, προβολή, λόγω του ενδιαφέροντος του διεθνούς Τύπου, μου λέει: - Νομίζω ότι τώρα είναι η στιγμή. Πρέπει εσύ σαν πρόεδρος του Πατριωτικού Μετώπου (7), να μιλήσεις για τη «λύση Καραμανλή». Θα είναι ένα μήνυμα που θα ληφθεί υπόψη από όλους: τον ελληνικό λαό, τους συνταγματάρχες και τον ίδιο τον Καραμανλή. - Εντάξει, του λέω. Θα το κάνω. [...] ...μαζί με τον Κώστα Μητσοτάκη πήραμε πάνω μας την ιστορική ευθύνη και προσφέραμε όλες μας τις δυνάμεις για την πραγμάτωση της «λύσης Καραμανλή». [...] Ποιος πίστευε, στα 1972-73, ότι ήταν δυνατόν να πέσει η Χούντα και να θεμελιωθεί η δημοκρατία; Ελάχιστοι. Οι περισσότεροι μας λιθοβολούσαν. Να, όμως, που η ιστορική πραγματικότητα ήρθε να επιβεβαιώσει όχι μόνο την πολιτική μας πρόβλεψη, αλλά και το θάρρος μας να τη διακηρύξουμε, ενάντια σε όλους τους ανέμους”.
Στη Μεταπολίτευση ο Μίκης Θεοδωράκης υπήρξε το “άτακτο παιδί” του ΚΚΕ. Απέτυχε να εκλεγεί βουλευτής το 1974 (όπως -τι σύμπτωση- και ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης...), επανήλθε όμως στη Βουλή των Ελλήνων το 1981, με τον συνδυασμό βεβαίως του κομμουνιστικού κόμματος. Τον Μάρτιο του 1985 ο Μίκης διαφώνησε με την επιλογή του ΚΚΕ να ψηφίσει τον Χρήστο Σαρτζετάκη για πρόεδρο της Δημοκρατίας και υπέρ της συνταγματικής αναθεώρησης, θεωρείται δε πιθανόν ότι ήταν ο ένας εκ των δύο βουλευτών των ΠΑΣΟΚ-ΚΚΕ που δεν ψήφισαν Σαρτζετάκη στην τρίτη και κρισιμότερη ψηφοφορία της Βουλής (τότε η ψήφος στην προεδροεκλογή ήταν μυστική). (8) Παρά τη ρήξη του με το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ, ο Θεοδωράκης μπήκε σε εκλόγιμη θέση στη λίστα των εκλογών της 2ας Ιουνίου 1985 (οι οποίες έγιναν τότε με σειρά προτεραιότητας στα ψηφοδέλτια, κατ' επιλογή των κομμάτων, χωρίς σταυρό προτίμησης των ψηφοφόρων), αλλά το επόμενο έτος -1986- παραιτήθηκε από βουλευτής και από το ΚΚΕ.
Έκτοτε, ξεκίνησε η εξωτερική πολιτική του Μίκη Θεοδωράκη. Ήδη από το 1976, άλλωστε, είχε ιδρύσει το κίνημα “Πολιτισμός της Ειρήνης”, δίνοντας μια σειρά από διαλέξεις και συναυλίες στην Ελλάδα και σ' όλο τον κόσμο, με τους αντιπάλους του της Δεξιάς να τον κατηγορούν ότι απλώς χρησιμοποιεί ως πρόσχημα τη μεγάλη υπόθεση του αφοπλισμού για να περάσει έμμεσα τις θέσεις του σοβιετικού μπλοκ. Εξάλλου, το 1983 του απονεμήθηκε το κομμουνιστικό βραβείο “Λένιν για την Ειρήνη”, δίνοντας έτσι τροφή για σκέψεις σχετικά με τον πραγματικό του ρόλο. Ήταν άραγε ένας Σοβιετικός πράκτορας, ένα όχημα προώθησης των απόψεων της Μόσχας σε ελληνικό και διεθνές επίπεδο; Όμως η τρομακτική πυρηνική καταστροφή στο Τσερνόμπιλ (Απρίλιος 1986) οδήγησε τον Θεοδωράκη σε πρωτοβουλίες κατά της ατομικής ενέργειας, ενώ παράλληλα συνεχίστηκαν και οι κινήσεις του υπέρ της παγκόσμιας ειρήνης, έχοντας μάλιστα την υποστήριξη σημαντικών Ευρωπαίων πολιτικών και στοχαστών.
“Επιτροπή Ελληνοτουρκικής Φιλίας”... Την ίδρυσε ο Μίκης Θεοδωράκης, τον Σεπτέμβριο του 1986, προξενώντας σε πολλούς σοκ, ειδικά όταν πρότεινε δημόσια τη... συνεκμετάλλευση του Αιγαίου πελάγους ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία! Τι ζήτησε τότε ο Μίκης, προκειμένου να επιτευχθεί η ειρήνη; Ότι, αν και το Αιγαίο είναι ένα και ελληνικό, εν τούτοις θα πρέπει οι Έλληνες να κάνουν ένα βήμα πίσω και να συνεκμεταλλευτούν τους πόρους του με τους Τούρκους, ταυτόχρονα δε, να συμπεριφέρονται σαν να μην υπάρχουν τα νησιά του Αιγαίου, αφού αυτά είναι που κάνουν τους εξ ανατολών γείτονες να αισθάνονται “ασφυξία” και να προχωρούν σε προκλήσεις... Στην Επιτροπή αυτή συμμετείχαν Τούρκοι διανοούμενοι, όπως ο Αζίζ Νεσίν, ο Γιασέρ Κεμάλ και ο Ζουλφού Λιβανελί, ενώ ο Θεοδωράκης ανέλαβε (άτυπα) “πρεσβευτής ειρήνης” ανάμεσα σε Αθήνα και Άγκυρα, μεταφέροντας τα μηνύματα των ελληνικών κυβερνήσεων, αρχικά του Ανδρέα Παπανδρέου και έπειτα του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Στις αρχές του 1988 υπήρξε η φήμη, ότι ο Μίκης επρόκειτο να αναλάβει υφυπουργός εξωτερικών της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, αρμόδιος για τα ελληνοτουρκικά, όμως η σκέψη αυτή δεν προχώρησε. Πραγματοποιήθηκε όμως, με κάποια άλλη μορφή, όταν αργότερα (επί κυβέρνησης Νέας Δημοκρατίας) ο Θεοδωράκης έγινε υπουργός επικρατείας, υπαγόμενος προσωπικά στον Μητσοτάκη, και τον Μάιο του 1991 -με την ιδιότητά του αυτή- διατύπωσε εκ νέου την περί συνεκμετάλλευσης του Αιγαίου θέση του! Συγκεκριμένα, ευρισκόμενος μάλιστα στην Τουρκία, πρότεινε ελληνοτουρκικό κονσόρτσιουμ για τα πετρέλαια του Αιγαίου, ώστε οι δύο χώρες να μην έχουν την ανάγκη των Αμερικανών. Μετά τη θύελλα που ξέσπασε από την αντιπολίτευση, η κυβέρνηση περιορίστηκε να ανακοινώσει ότι “ο κ. Θεοδωράκης εξέφρασε τις προσωπικές του απόψεις”...
Παρά την υποχωρητική του στάση -και, για πολλούς, μειοδοτική- στο θέμα του αρχιπελάγους του Αιγαίου και υπέρ της προσέγγισης με την Τουρκία, ο Μίκης Θεοδωράκης υπήρξε ανυποχώρητος στο ζήτημα της Μακεδονίας! Κι αυτό, παρά το ότι αρχικά (δεκαετία 1990) είχε εκφράσει “προοδευτικές” απόψεις, λέγοντας για το θέμα των Σκοπίων, πως: “Το όνομα δεν έχει τόσο μεγάλη σημασία, αρκεί οι λαοί να ζήσουν ειρηνικά”. Αργότερα άλλαξε θέση και πολλά χρόνια μετά, στις 4 Φεβρουαρίου 2018, σε προχωρημένη πλέον ηλικία, υπήρξε ο κεντρικός ομιλητής του μεγάλου συλλαλητηρίου της Αθήνας για τη Μακεδονία, λέγοντας πάνω από το καροτσάκι του -δεν μπορούσε πια να περπατήσει λόγω γήρατος- προς το ακροατήριο: “Η Μακεδονία είναι μία, ήταν, είναι και θα είναι πάντα ελληνική”! Όμως τελικά το όνομα “Μακεδονία” δόθηκε στα Σκόπια από την κυβέρνηση Αλέξη Τσίπρα, ενώ οι παλιοί σύντροφοι του Θεοδωράκη, από το ΚΚΕ και τον ΣΥΡΙΖΑ, όπως και ο τότε δήμαρχος Θεσσαλονίκης Γιάννης Μπουτάρης, σχολίασαν αρνητικά τη στάση του Μίκη υπέρ της ελληνικότητας της Μακεδονίας. Η δε υποστήριξη της νεοναζιστικής και πατριδοκάπηλης Χρυσής Αυγής προς τον Θεοδωράκη οδήγησαν κάποιους αναρχικούς στο να γράψουν απειλητικά μηνύματα έξω από το σπίτι του, στην Πλάκα, με πλέον χαρακτηριστικό το εξής: “Η ιστορία σου ξεκινάει από το βουνό και καταλήγει στον εθνικό βούρκο της Πλ. Συντάγματος”...
Περίεργες υπήρξαν, κατά καιρούς, οι σχέσεις του Μίκη Θεοδωράκη με τον Ανδρέα Παπανδρέου. Ήταν σχέσεις θαυμασμού και καχυποψίας, ταυτόχρονα. Σε ένα βιβλίο του για τον Μίκη, (9) ο φίλος και μαθητής του Μίμης Ανδρουλάκης αποκάλυψε μία μυστική συνάντηση του Θεοδωράκη με τον Ανδρέα, τις κρίσιμες ημέρες του 1965. Στη συνάντηση εκείνη ο Παπανδρέου πρότεινε στον μεγάλο μουσικοσυνθέτη την ίδρυση ενός ολοκαίνουριου κόμματος, τη γέννηση του ΠΑΣΟΚ εννιά ολόκληρα χρόνια πριν τελικά αυτό ιδρυθεί το 1974! Ιδού τι είπε τότε ο Ανδρέας στον Μίκη: “Εκτιμώ πολύ τις υποδείξεις σου, Μίκη, αλλά εγώ σου προτείνω κάτι διαφορετικό, ένα ταυτόχρονο ποιοτικό άλμα και των δυο μας προς τα μπρος: Να παραιτηθώ εγώ από την Ένωση Κέντρου κι εσύ από την ΕΔΑ και να ιδρύσουμε έναν νέο πολιτικό χώρο, στην πέρα του παραδοσιακού Κέντρου Αριστερά, πέραν και της παραδοσιακής Αριστεράς”. Η πρόταση εκείνη του Ανδρέα Παπανδρέου, που θα άλλαζε ριζικά το ελληνικό πολιτικό σύστημα ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1960, δεν είχε τύχη εξαιτίας της αιώνιας δυσκαμψίας και του αρτηριοσκληρωτισμού που δείχνουν οι άθεοι και απάτριδες Έλληνες κομμουνιστές. Τελικά, όταν ιδρύθηκε το ΠΑΣΟΚ ο Μίκης (φυσικά) δεν ακολούθησε τον Ανδρέα, και ούτε συνεργάστηκε ποτέ μαζί του...
Κατηγόρησε όμως τον Ανδρέα Παπανδρέου ως τον εγκέφαλο της τρομοκρατίας στην Ελλάδα! Αυτό συνέβη το 1989, αμέσως μετά τη δολοφονία του βουλευτή της Νέας Δημοκρατίας Παύλου Μπακογιάννη, γαμπρού του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, από την αριστερή ένοπλη ομάδα “17 Νοέμβρη”. Σε κείμενό του, με τίτλο “Τι πιστεύω για την τρομοκρατία” (10) κατηγορεί άμεσα το ΠΑΣΟΚ για την καλλιέργεια της ελλαδικής τρομοκρατίας, ειδικά δε της “17 Νοέμβρη”, στη διάρκεια της δεκαετίας του 1980, αγνοώντας πάντως ότι οι τρομοκρατικές εκείνες οργανώσεις είχαν ξεκινήσει τη δράση τους και παρέμεναν ασύλληπτες επί κυβερνήσεων Νέας Δημοκρατίας, την επταετία 1974-1981... Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το εν λόγω κείμενο του Μίκη Θεοδωράκη: “Η άνανδρη δολοφονία του Παύλου Μπακογιάννη ήρθε να μας θυμήσει ότι στη συνολική καταστροφή που μας κληρονομεί η αμαρτωλή οκταετία του ΠΑΣΟΚ πρέπει να προσθέσουμε άλλη μια: την πολιτική δολοφονία. Μεγάλες απορίες, τεράστια ερωτήματα που έμειναν αναπάντητα μας αφήνει η εξουσία του ΠΑΣΟΚ σε σχέση με την αντιμετώπιση των δολοφόνων που θα λέγαμε πως όλο αυτό το διάστημα δρουν ανενόχλητοι, λες κι έχουνε πλάτες μέσα στους ειδικούς κρατικούς μηχανισμούς. Πρόκειται για ένα αληθινό παρακράτος που δηλητηριάζει την εθνική μας ζωή”.
Το παραπάνω κείμενό του, αλλά και η δημόσια δήλωση του Θεοδωράκη ότι “γνωρίζω τον ηθικό αυτουργό της «17 Νοέμβρη»” (υπονοώντας τον Ανδρέα Παπανδρέου), οδήγησαν τον τότε επιφορτισμένο με το θέμα της τρομοκρατίας εισαγγελέα Δημήτρη Τσεβά να καλέσει τον μουσικοσυνθέτη σε κατάθεσή του αναφορικά με το τι ακριβώς γνωρίζει γύρω από την τρομοκρατία. Όντως, ο Θεοδωράκης συνέταξε σχετικό υπόμνημα, (11) το οποίο κατέθεσε στον εισαγγελέα, όπου μέσα από διάφορους συνειρμούς και συνδυασμούς πραγματικών γεγονότων προσπαθεί να αποδείξει ότι η “17 Νοέμβρη” λειτουργούσε υπέρ των συμφερόντων της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ και του Ανδρέα Παπανδρέου. Σε ένα σημείο, μάλιστα, του υπομνήματος γράφει τα εξής: “Το ιδεολογικό και πολιτικό κλίμα μέσα στο οποίο κινήθηκε η τρομοκρατία της χώρας μας τα τελευταία χρόνια, δεν διστάζω να πω ότι βρίσκεται στο ίδιο μήκος κύματος με την φιλοσοφική και πολιτική αντίληψη του κ. Α. Παπανδρέου περί τρομοκρατίας”. Εν τέλει, η άποψη (που συμμεριζόταν και η αμερικανική CIA), ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου καθοδηγούσε τους τρομοκράτες, δεν αποδείχτηκε ποτέ και, άλλωστε, τόσο η “17 Νοέμβρη” όσο και η άλλη μεγάλη ένοπλη οργάνωση της Αριστεράς, δηλ. ο ΕΛΑ [Επαναστατικός Λαϊκός Αγώνας] στράφηκαν και εναντίον του ΠΑΣΟΚ και προσωπικά του Παπανδρέου, με προκηρύξεις τους, αλλά και χτυπήματα κατά των γραφείων του κτλ.
Αντίθετα με τις περίπλοκες σχέσεις που είχε αναπτύξει με τον Ανδρέα Παπανδρέου, ο Θεοδωράκης φαίνεται ότι είχε ανέκαθεν άριστες σχέσεις με τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη. Έτσι, τον Νοέμβριο του 1989 συνεργάστηκε (ως ανεξάρτητος) με τη Νέα Δημοκρατία και εξελέγη βουλευτής Επικρατείας, όπως άλλωστε συνέβη και στις εκλογές του 1990. Όταν, δε, ο Μητσοτάκης ανέλαβε πρωθυπουργός, τον Απρίλιο του 1990, όρισε τον Θεοδωράκη ως υπουργό άνευ χαρτοφυλακίου (υπουργό Επικρατείας), θέση που ο Μίκης διατήρησε έως το 1992. Ενδιάμεσα, ο Θεοδωράκης είχε δηλώσει ότι... παύει τη στήριξή του στη Νέα Δημοκρατία και ότι συνεχίζει να στηρίζει προσωπικά μόνο τον πρωθυπουργό Μητσοτάκη! Η προσωπική φιλία των δύο ανδρών είναι φανερή και από το γεγονός, ότι ο Μητσοτάκης, όντας πρωθυπουργός μάλιστα, προλόγισε το βιβλίο “Ζητείται Αριστερά” του Μίκη, τον Δεκέμβριο του 1990, ανταποδίδοντάς του τον Πρόλογο που είχε γράψει ο Θεοδωράκης για τη δική του “Πολιτική βιογραφία” έναν χρόνο νωρίτερα. Στο τέλος, ο Μίκης Θεοδωράκης παραιτήθηκε από το βουλευτικό αξίωμα (9 Μαρτίου 1993), αηδιασμένος από τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η πολιτική στην Ελλάδα.
Είναι χαρακτηριστικός και ο ρόλος που έπαιξε ο Μίκης Θεοδωράκης γύρω από την περιβόητη συγκυβέρνηση της Δεξιάς με την Αριστερά, το καλοκαίρι του 1989, με σκοπό να στείλουν τον Παπανδρέου στη φυλακή και να διαλύσουν το ΠΑΣΟΚ (δεν κατέφεραν ούτε το ένα, ούτε το άλλο...). Και ενώ πριν τις εκλογές της 18ης Ιουνίου 1989 μία κυβερνητική συμμαχία Νέας Δημοκρατίας και κομμουνιστών θεωρείτο μάλλον σενάριο επιστημονικής φαντασίας, εν τούτοις ο Μίκης συνέγραψε και δημοσίευσε κείμενό του (9 Απριλίου 1989) (12), με τίτλο “Κυβέρνηση Εθνικής Συνεργασίας”, όπου μάλιστα προφήτευε συγκυβέρνηση ΝΔ-Αριστεράς, προβλέποντας μάλιστα τους στόχους και τη διάρκειά της! Πολύ εντυπωσιακό, εάν σκεφτεί κάποιος ότι πράγματι λίγους μήνες μετά η πρόταση του Θεοδωράκη επαληθεύτηκε πλήρως... Ιδού μερικά ενδεικτικά αποσπάσματα του συγκεκριμένου άρθρου: “Και γιατί είναι δυνατή μια μετεκλογική σύμπραξη του Συνασπισμού με το ΠΑΣΟΚ και όχι με τη Νέα Δημοκρατία; [...] Πέρασαν 8 χρόνια διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ. Σε τι η Αριστερά -ο Συνασπισμός- το βρίσκει διαφορετικό από τη Νέα Δημοκρατία; [...] Θέλω να ξέρω, τι κάνει το ΠΑΣΟΚ κόμμα συνεργασίας με το Συνασπισμό και όχι τη Ν.Δ. Μόνο τα συνθήματα; Μόνο οι προθέσεις; Είδαμε όμως πού καταλήξανε όλα αυτά. [...] Και γιατί δεν θα μπορούσε σήμερα ο Συνασπισμός -για να κουρελιάσει στη πράξη τους βρικόλακες και τα φαντάσματα που μας απειλούν – να προτείνει ο ίδιος ένα δικό του μίνιμουμ πρόγραμμα περιορισμένης χρονικής διάρκειας προς όλα τα κόμματα, συμπεριλαμβανομένης και της Ν.Δ., που να έχει ένα και μόνο στόχο: την ΚΑΘΑΡΣΗ; [...] Πιστεύω ότι μόνο μια κυβέρνηση εθνικής συνεργασίας, έστω για 6 μήνες, θα μπορούσε να ξεσκεπάσει όλα τα οικονομικά σκάνδαλα, όλες τις υπεξαιρέσεις του δημοσίου χρήματος και να τιμωρήσει παραδειγματικά όλους τους υπεύθυνους, ανεξάρτητα από τη θέση που κατείχαν ή κατέχουν. Θα μπορούσε ακόμα να προβεί σε ορισμένες ριζικές αλλαγές που έχουν μεγάλο κομματικό κόστος και που είναι δύσκολο να εφαρμόσει μόνο ένα κόμμα. [...] Υπάρχουν χίλια δυο πράγματα που θα μπορούσε να προτείνει ο Συνασπισμός της Αριστεράς και της Προόδου σε ένα μίνιμουμ πρόγραμμα εθνικής διακυβέρνησης, για να βγούμε από την εθνική κρίση”.
Όμως η κρίση στην Ελλάδα αποδείχτηκε αργή και μακρόσυρτη. Από τη διαφθορά της δεκαετίας του 1980 φθάσαμε έτσι, με ένα χρονικό άλμα, στην κρίση χρέους του 2009 και, νομοτελειακά, στα Μνημόνια της δεκαετίας του 2010... Ο Μίκης Θεοδωράκης, υπέργηρος πια, θέλησε να παίξει την περίοδο 2010-2012 τον ρόλο του... “επαναστάτη”, ο οποίος θα ενέπνεε (υποτίθεται) τον λαό, αναλάμβανοντας κάτι σαν επικεφαλής του τότε κινήματος των “Αγανακτισμένων”! Δημιούργησε, λοιπόν, τη “Σπίθα” (Κίνηση Ανεξάρτητων Πολιτών), πραγματοποιώντας ομιλίες σε πολύ πυκνά ακροατήρια, χωρίς όμως καμία απολύτως τύχη. Οι καιροί είχαν αλλάξει, και ο Μίκης δεν το αντιλήφθηκε αυτό έγκαιρα. Στράφηκε σφόδρα κατά των Μνημονίων και της πολιτικής εξάρτησης της χώρας, σε μια ογκώδη δε συγκέντρωση (Προπύλαια Αθηνών, 31 Μαΐου 2011) έκανε λόγο για εθνική τραγωδία, την οποία βιώνουμε. Παρατίθενται μερικά αποσπάσματα της ομιλίας αυτής (13):
“Σήμερα βιώνουμε μια μεγάλη εθνική τραγωδία. Σύσσωμος ο ελληνικός λαός οδηγήθηκε στην άκρη του γκρεμού χωρίς να το ξέρει και δίχως να το θέλει. [...] Ποιοι είναι οι ένοχοι; Η ξένη εξάρτηση από τους δυτικούς μας δήθεν συμμάχους, το «Ανήκομεν εις την Δύσιν», που είναι οι ΗΠΑ και η Ευρώπη των Τραπεζών, καθώς και οι ντόπιοι συνεργάτες τους και υπάκουοι εκτελεστές των εντολών τους, ο πολιτικός κόσμος με κύριους εκφραστές τα δύο κόμματα εξουσίας, οι άλλοτε εθνικόφρονες, το μεγάλο κεφάλαιο και τα όργανά του, το κράτος και τα ΜΜΕ, δηλαδή το Σύστημα Εξουσίας. Η πρώτη, λοιπόν, απόφαση που θα πρέπει να πάρουν οι Ανεξάρτητοι Πολίτες αυτής της χώρας είναι να κόψουν με το μαχαίρι αυτήν τη μονομερή εξάρτηση που τόσα δεινά μας έχει προκαλέσει, με την κατάκτηση της Εθνικής Ανεξαρτησίας και την αντικατάσταση του δόγματος «Ανήκομεν εις την Δύσιν» με την πατριωτική θέση «Ανήκουμε στον εαυτό μας», «Ανήκουμε στην Ελλάδα»... [...] Και κάτι ακόμα: Πιστεύω, ότι αν δεν ξεσηκωθούμε όλος ο λαός από τώρα, έγκαιρα, και περιμένουμε την ώρα του δήμιου για να το κάνουμε, φοβάμαι πως τότε θα είναι πολύ αργά. [...] Θα μας βρουν απέναντι. ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ θα κάνουμε, πρέπει να το καταλάβετε. Δεν υπάρχει άλλη λύση. Να το καταλάβετε αυτό. Με την παρουσία της Τρόικας και του ΔΝΤ, όποια κυβέρνηση, είτε μονοκομματική είτε κυβερνητικής συνεργασίας, θα είναι υποχρεωμένη να ακολουθήσει τον ίδιο δρόμο. Δηλαδή, αντιλαϊκά μέτρα που θα χειροτερεύουν συνεχώς και παράλληλα θα οδηγούν στη διαρκή αύξηση της οικονομικής μας εξάρτησης με την εκτίναξη του χρέους. [...] Δεν υπάρχει άλλος δρόμος. Βέβαια, ο δρόμος αυτός είναι δύσκολος και θα χρειαστούν σκληροί αγώνες και μεγάλες θυσίες. [...] Και να μην ξεχνάμε πως η Λευτεριά δε χαρίζεται, αλλά κερδίζεται”.
Τελικά, ο Μίκης κατάλαβε τον μάταιο χαρακτήρα των ενεργειών του. Έτσι, στις 26 Μαρτίου 2019 πραγματοποίησε την τελευταία πολιτική του παρέμβαση (14), όπου και ανέφερε, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα: “...Δυστυχώς η ζωή δεν γυρίζει πίσω. Στα 2010 ο Λαός ήταν όρθιος. Ενώ σήμερα, μετά από τέσσερα χρόνια ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ, είναι γονατισμένος. Επειδή ακριβώς του λείπει η εθνική προοπτική. Ο κ. Τσίπρας και η ομάδα του μας πούλησαν στους Αμερικανούς, που και μόνο η σκιά τους φοβίζει τους Έλληνες. [...] Ο νέος μας ηγέτης είναι και πάλι ο Πρόεδρος των ΗΠΑ. Είμαστε αποικία. Τελεία και παύλα. Για πόσο καιρό ακόμα; Φοβάμαι, για πολλές δεκαετίες. Εγώ δεν βλέπω φως από πουθενά. Αυτό που με φοβίζει πολύ είναι το ενδεχόμενο ακρωτηριασμού από Αλβανία, Σκόπια και Τουρκία. Στα 2010, όπως είπα και πριν, ο Λαός μας ήταν ακόμα όρθιος. Η Σπίθα ήρθε στην σωστή στιγμή. Όμως κάποιοι σύντροφοί μας στην Σπίθα πίστεψαν δυστυχώς ότι ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν η λύση. Πιστεύω ότι το λάθος τους ήταν μοιραίο τόσο για την Σπίθα όσο προ παντός για την Ελλάδα. Μπορούσε τότε να δημιουργηθεί και να αποδώσει καρπούς η Κίνηση που μου ζητούν να κάνω σήμερα. Τώρα, εγώ είμαι εκτός μάχης και στο μεταξύ χάθηκαν οκτώ πολύτιμα χρόνια. Δεν φτάνει μόνο να σκέφτεται κανείς ορθά αλλά παράλληλα θα πρέπει και να μπορεί να μετατρέπει τις ιδέες του σε πολιτικές πράξεις. Λυπάμαι”.
Το πνεύμα. Πέρα απ' όλα ο Μίκης υπήρξε πνευματικός δημιουργός, γεννήτορας πολιτισμού. Η πολιτική, δυστυχώς, ευτελίζει την ανθρώπινη προσωπικότητα. Η τέχνη, την αποθεώνει. Έγραψε κάποτε ο δημοσιογράφος Χρήστος Χαλαζιάς για τον Θεοδωράκη (15): “...Σε όλα αυτά τα ερωτήματα και σε όλες αυτές τις ανησυχίες, σε όλους αυτούς τους προβληματισμούς, πρέπει να απαντά ο διανοούμενος με το δικό του μέσο: την πένα του, το μικρόφωνό του, τη μουσική του... Ο Μίκης Θεοδωράκης αυτό έκανε από την πρώτη στιγμή με τη μουσική του, με τα τραγούδια του, με τις παρεμβάσεις του, με όλες τις κινήσεις του, πέρα από πολιτική, πέρα από κόμματα και μικροσυμφέροντα, χωρίς να κοιτάζει να βολευτεί σε κάποια καρέκλα, σε κάποιο γραφείο... Αλλά πάνω από όλα έβαζε τον λαό και αγωνιζόταν, ακόμη και σήμερα αγωνίζεται για την αφύπνισή του, γιατί ξέρει πολύ καλά ο Θεοδωράκης ότι για να αντισταθεί ένας λαός πρέπει πρώτα να αφυπνισθεί συνειδητοποιώντας τα προβλήματά του. Μετά θα ξεσηκωθεί... [...] ...τα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη για χρόνια τα τραγουδούν και τα σιγοτραγουδούν... Πόσα χρόνια έχετε να ακούσετε ανθρώπους να τραγουδούν στους δρόμους κάποιο τραγούδι; Ποιου τραγούδια τραγουδά τις δύσκολες στιγμές του ο λαός ακόμη και σήμερα;”...
Αντί άλλων περιττών λόγων, αξίζει εδώ να παραθέσουμε ορισμένες σκέψεις του Μίκη Θεοδωράκη, ενδεικτικότατες για την περί συμπαντικού ελληνισμού συνολική του αντίληψη, από συνέντευξη που είχε δώσει πριν από 25 ολόκληρα χρόνια (16): “...η έννοια Ελλάδα είναι πάρα πολύ ισχυρή. [...] Η αρχαία Ελλάδα είναι πιο κοντά μου απ' ό,τι η νέα Ελλάδα. Είναι ένα κομάτι της ζωής μου, ταίριαξε με μένα. [...] Οι μύθοι, τα αρχαία δράματα. Οι Αθηναίοι της αρχαίας Αθήνας ήταν πάρα πολύ έξυπνοι άνθρωποι. Δηλαδή έχω την άποψη, ότι δεν είχαν αυτές ιδεοληψίες που είχαν οι Εβραίοι, οι Αιγύπτιοι. Είχαν άλλη θρησκεία, άλλη θεώρηση της πραγματικότητας. [...] Το Ελληνικό Πνεύμα, γραμμένο πάνω στους παπύρους, χάθηκε κατά ένα μεγάλο μέρος κατά την μεγάλη πυρκαϊά της Αλεξάνδρειας. Και ό,τι σώθηκε, σώθηκε από τους Άραβες, οι οποίοι μετέφρασαν στα Αραβικά τα αρχαία κείμενα. Ο Αριστοτέλης, νομίζω, ανακαλύφθηκε τον 10ο αιώνα και πιστεύω οτι δεν αποτελεί το άπαν του Ελληνικού Πνεύματος, είναι μια από τις εκφάνσεις. Έζησε 40 περίπου χρόνια μετά τους τραγικούς, οι οποίοι είχαν μια "τρέλλα". Το Ελληνικό Πνεύμα είναι λογικό και ταυτόχρονα υπερλογικό. Τα όρια μεταξύ της πραγματικότητας και του μύθου ήταν απροσδιόριστα. Μιλούσαν με τους θεούς που ήταν μια πραγματικότητα. [...] Οι Έλληνες, με το ένστικτο που έχουν και με τις ρίζες που έχουν, βγάζουν το πιο βαθύ και αυθόρμητο στοιχείο τους. Όμως το εποικοδόμημα το λογικό, το κοινωνιολογικό, το φιλοσοφικό στην Ελλάδα δεν είναι ελληνικά. Οι μεν δεξιοί είχαν τα πρότυπα δυτικά, είχαν την δυτική κουλτούρα. Η Ελλάδα ήταν μια μαϊμού, μαϊμούδιζε, και μόλις έγινε η αστική τάξη και βάλανε τα παντελόγια, φέρανε τους ξένους θιάσους, έκαναν όπερες, έκαναν ωδεία. Τα ωδεία όλα εξακολουθούν να μαϊμουδίζουν σήμερα την δυτική τεχνική. Δεν έχουν ιδέα, εδώ έγινε ένα μουσικό θαύμα με τη βυζαντινή μουσική, το δημοτικό τραγούδι, το λαϊκό τραγούδι. Δεν έχουν ιδέα. [...] Η βασική μου ρίζα είναι το δράμα. Επίσης πέρα από τον ρομαντισμό και την ευαισθησία, που μπορεί να έχει κάποιος, τα γεγονότα που έζησα απ' τον πατέρα μου και τα βίωσα και 'γω ο ίδιος, αλλά και η ιδιοσυγκρασία μου, μ' έχουν κάνει έναν άνθρωπο μάλλον πιο πολύ προς το τραγικό. Υπάρχει μέσα μου η σύγκρουση. Έτσι το νιώθω πάρα πολύ το τραγικό στοιχείο, το δραματικό στοιχείο. [...] Πιστεύω, ότι το κυρίαρχο πρόβλημα της ανθρωπότητας είναι η μετατροπή των μέσων σε σκοπούς. Η οικονομική ανάπτυξη, η τεχνολογία και οι ανακαλύψεις από μέσα έγιναν σκοποί. Σκοπός απώτερος του ανθρώπου είναι η τέχνη και η ανθρώπινη επικοινωνία. Ο άνθρωπος σήμερα βυθίζεται στις ανάγκες του βιοπορισμού του. Η υπερβολική απασχόληση οδηγεί στη "νεοβαρβαρότητα". Και τα άτομα γίνονται επιρρεπή στο μυστικισμό και στον σατανισμό. Οι κονωνίες κατακτήθηκαν από μικρές ομάδες εξουσιαστών. Η δύναμη συγκεντρώθηκε σε λίγα χέρια. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι η ελευθερία χρόνου έκανε τα αρχαία ελληνικά αριστουργήματα. Εγώ μαζί με άλλους αποδείξαμε, ότι ο σημερινός άνθρωπος είναι σε θέση να εργάζεται μόνο τέσσερις ώρες την ημέρα. Η παρούσα κατάσταση δεν μπορεί να συνεχισθεί άλλο, βρίσκεται σε αξιέξοδο. Όμως δεν υπάρχει η θεωρία ανατροπής της, δεν γεννήθηκε ακόμα. Όταν οι λαοί κατορθώσουν να απαλλαγούν από την ταλαιπωρία του βιοπορισμού τους, με πρότυπο την Ελληνική Παιδεία θα δημιουργήσουν ξανά Πολιτισμό”.
Ο Μίκης “έφυγε” στις 2 Σεπτεμβρίου του 2021, σε ηλικία 96 ετών. Ζοφεροί οι καιροί του επιγείου θανάτου του, στη διάρκεια του δεύτερου πλέον έτους της Νέας (κορωνοϊκής) Εποχής... Την τόσο επίπονη αυτή μετάβαση, την είχε προβλέψει από παλιά, μιλώντας για τη λέξη-κλειδί του καιρού μας: Ελευθερία. Κάποτε, είχε γράψει τα εξής (17): “Τίποτα δεν είναι πιο αναγκαίο και πολύτιμο για τον άνθρωπο παρά η ελευθερία. Αν δεν έχεις τροφή, αν δεν έχεις γνώσεις, αν δεν έχεις ανέσεις, τότε υποφέρεις. Αν δεν έχεις Ελευθερία, τότε δεν υπάρχεις. Γιατί τότε δεν μπορεί να λογαριάζεσαι άνθρωπος...”.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ – ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
(*) Λατινική φράση: “Ο θάνατος έχει τον τελευταίο λόγο”.
(1) ΕΔΑ: Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά. Ήταν το κόμμα της Αριστεράς, που όσο καιρό στην Ελλάδα το “ορθόδοξο” κομμουνιστικό κόμμα (ΚΚΕ) βρισκόταν υπό απαγόρευση, εκπροσωπούσε τις θέσεις των κομμουνιστών στο πολιτικό σύστημα και το κοινοβούλιο. Οι αντίπαλοί της κατηγορούσαν την ΕΔΑ ότι στην πραγματικότητα δεν υπήρξε παρά ένας ύπουλος μηχανισμός, ελεγχόμενος από τη Μόσχα, που κάτω από κεκαλυμμένες θέσεις είχε ως τελικό σκοπό την κατάληψη της εξουσίας στη χώρα και την κατάργηση των δημοκρατικών θεσμών.
(2) Από το βιβλίο “Μίκης Θεοδωράκης, ο μουσικός, ο πολιτικός, ο οραματιστής της Εθνικής Αναγέννησης”, του δημοσιογράφου Τάσου Κ. Κοντογιαννίδη, εκδόσεις “Ρήσος”, Αθήνα 2021.
(3) Από το ίδιο ως άνω βιβλίο του Τάσου Κ. Κοντογιαννίδη.
(4) Το 1974 ο Κωνσταντίνος Καραμανλής επανήλθε στη χώρα, έπειτα από 11ετή αυτοεξορία, ως επικεφαλής της κυβέρνησης “εθνικής ενότητας” (στην οποία όμως δεν μετείχαν η Αριστερά, ο Ανδρέας Παπανδρέου και ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης). Στις πρώτες ελεύθερες βουλευτικές εκλογές μετά τη δικτατορία (17 Νοεμβρίου 1974, έναν ακριβώς χρόνο μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου) η νεοϊδρυθείσα Νέα Δημοκρατία του Καραμανλή έλαβε το -πλασματικό- 55% των ψήφων! Με το δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου 1974, καταργήθηκε η βασιλεία στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε οριστικά η δημοκρατία.
(5) Βλ. σχετικά: https://www.ethnos.gr/politiki/172260_mikis-theodorakis-den-eipa-pote-karamanlis-i-tanks.
(6) “Κώστας Μητσοτάκης. Πολιτική βιογραφία”, πρώτος τόμος: “Από την αντίσταση στην πολιτική”, με συγγραφέα τον Δημήτρη Δημητράκο, εκδ. “Παπαζήσης”, Αθήνα 1989.
(7) Το Πατριωτικό Αντιδικτατορικό Μέτωπο (ΠΑΜ) ιδρύθηκε από τον Μίκη Θεοδωράκη στις 30 Απριλίου 1967, λίγες δηλ. μέρες μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου, με σκοπό τον αγώνα εναντίον της δικτατορίας. Σε αυτό εντάχθηκαν στελέχη της ΕΔΑ, του ΚΚΕ και, φυσικά, της “Νεολαίας Λαμπράκη”.
(8) Στην τρίτη και τελευταία ψηφοφορία της Βουλής για την εκλογή νέου προέδρου Δημοκρατίας, ο Χρ. Σαρτζετάκης έλαβε οριακά τον ελάχιστο αριθμό ψήφων που απαιτούνται σύμφωνα με το Σύνταγμα της Ελλάδας για την εκλογή του (180 ψήφοι επί συνόλου 300 βουλευτών, ήτοι τα 3/5 του σώματος). Μάλιστα, η εκλογή του επιτεύχθηκε χάρη στη συμμετοχή στην τελική ψηφοφορία του αναπληρωτή προέδρου της Δημοκρατίας, εκείνη την περίοδο, και προέδρου της Βουλής, Ιωάννη Αλευρά, η ψήφος του οποίου αμφισβητήθηκε έντονα από την αξιωματική αντιπολίτευση της Νέας Δημοκρατίας. Άρα, η άρνηση δύο (αγνώστων ακόμη και σήμερα...) βουλευτών εκ των κομμάτων του ΠΑΣΟΚ ή/και του ΚΚΕ να ψηφίσουν τον Σαρτζετάκη παρ' ολίγον θα οδηγούσε τη χώρα σε πολιτειακό αδιέξοδο.
(9) “Σαλός Θεού. Ο Μυστικός Μίκης”, του Μίμη Ανδρουλάκη, εκδ. “Πατάκη”, Αθήνα 2017.
(10) Περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Μίκη Θεοδωράκη, “Ζητείται Αριστερά”, εκδ. “Ι. Σιδέρης”, Αθήνα 1990.
(11) Περιλαμβάνεται και αυτό στο ίδιο βιβλίο του Θεοδωράκη, “Ζητείται Αριστερά”.
(12) Κι αυτό, περιλαμβάνεται επίσης στο ανωτέρω βιβλίο του Μίκη Θεοδωράκη.
(13) Η ομιλία αυτή, όπως και άλλες ομιλίες, κείμενα και συνεντεύξεις του Μίκη Θεοδωράκη της πρώτης μνημονιακής περιόδου, περιέχονται στο βιβλίο του “Σπίθα, για μια Ελλάδα ανεξάρτητη και δυνατή”, εκδ. “Ιανός”, Θεσσαλονίκη 2011.
(14) Υπάρχει ολόκληρη στο βιβλίο του δημοσιογράφου Τ. Κοντογιαννίδη, βλ. πιο πάνω στις σημειώσεις.
(15) Χρήστος Η. Χαλαζιάς, “Μίκης Θεοδωράκης. Άξιος εστί και οι «διανοούμενοι»”, εκδ. “Δρόμων”, Αθήνα 2005.
(16) Συνέντευξή του στο περιοδικό “Δαυλός” και τον Παν. Λ. Κουβαλάκη, τεύχος 174, Ιούλιος 1996.
(17) Βλ. στο προαναφερθέν βιβλίο του δημοσιογράφου Χρ. Χαλαζιά.