1.9.2020
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Υπάρχει άραγε δίκη μετά θάνατον; Έχει νόημα μια τέτοια δίκη; Τελικά, “ο νεκρός δεδικαίωται”, ή μήπως όχι;
Καμιά φορά, στην Ιστορία, το κακό που έχει κάνει κάποιος είναι τέτοιας έκτασης αλλά και ποιότητας, ώστε ούτε ακόμη κι ο θάνατός του να αποτελεί κάποιου είδους “συγχωροχάρτι” για τα πεπραγμένα του. Σ' αυτή την περίπτωση, η μνήμη του νεκρού “μπορεί” να βεβηλώνεται. Ας δούμε ένα ιστορικό παράδειγμα -το πλέον χαρακτηριστικό- απόδοσης δικαιοσύνης μετά τον θάνατο του δικαζόμενου...
Πρόκειται για την περίφημη “Synodus Horrenda”, η οποία έλαβε σάρκα και οστά στη Ρώμη κατά τη διάρκεια του Ιανουαρίου του 897 μ.Χ. Στα ελληνικά αποδίδεται ως “Πτωματική Σύνοδος” και, πράγματι, αφορά τη μεταθανάτια εκκλησιαστική δίκη που διεξήχθη μέσα στη Βασιλική του Αγίου Ιωάννη Λατερανού εναντίον του Πάπα Φορμόζου, ο οποίος είχε πεθάνει 9 μήνες νωρίτερα!
Ποιος ήταν ο Πάπας Φορμόζος; Γεννημένος το 816, αποτελούσε μία από τις πλέον θυελλώδεις μορφές του Βατικανού. Καρδινάλιος του Πόρτο της Ρώμης από το 864, ήταν υποψήφιος για το παπικό αξίωμα ήδη από το έτος 872. Ανέλαβε πλήθος λεπτότατων διπλωματικών αποστολών, ενώ τον Ιούλιο του 872 αφορίστηκε από την Εκκλησία για τους εξής λόγους: α) διότι εποφθαλμιούσε τη θέση του Αρχιεπισκόπου Βουλγαρίας και τον Αποστολικό Θρόνο· β) διότι αντιπαλευόταν τον Αυτοκράτορα· γ) διότι είχε εγκαταλείψει τη θέση του χωρίς παπική άδεια.
Τελικά, το 878 η ποινή του αφορισμού του καταργήθηκε, ενώ ο Φορμόζος έδωσε την υπόσχεση ότι δεν θα επιστρέψει ποτέ ξανά στη Ρώμη, ούτε και θα ασκήσει πια στο υπόλοιπο του βίου του ιερατικά καθήκοντα.
Όμως μερικά χρόνια αργότερα, το έτος 883, αποκαταστάθηκε ιερατικά και έγινε εκ νέου Επίσκοπος στο Πόρτο της Ρώμης. Τελικά, έπειτα από μπόλικες ίντριγκες, παρασκήνια και συνωμοσίες, κατάφερε να εκλεγεί Πάπας στις 6 Οκτωβρίου του 891.
Τον Απρίλιο του 892 εξαναγκάστηκε -αντίθετα με τη θέλησή του- να στέψει ως Αυτοκράτορα της Ρώμης τον Δούκα Γκουΐδο Γ΄ του Σπολέτο. Ο Πάπας Φορμόζος δεν τα πήγε ποτέ στην πραγματικότητα καλά με τον νέο Αυτοκράτορα, και μάλιστα το 894 ήταν εκείνος που προέτρεψε τον Αρνούλφο της Κορινθίας να βαδίσει προς τη Ρώμη, με στόχο την “απελευθέρωση της Ιταλίας”! Έτσι κι έγινε, και μέσα σε ελάχιστο χρόνο ο Αρνούλφος κατάφερε να υποτάξει όλη την περιοχή βορείως του ποταμού Πάδου. Ο Γκουΐδος πέθανε ξαφνικά τον Δεκέμβριο του 894, αφήνοντας ως διάδοχό του τον ανήλικο γιο του, Λαμβέρτο, υπό τη φροντίδα και εποπτεία της μητέρας του, της Αγελτρούδης.
Όμως τα γεγονότα έτρεχαν με τρόπο δραματικό, και με τον παρασκηνιακό ρόλο του Φορμόζου να έχει καταλυτική σημασία για τις εξελίξεις. Λίγο πριν τα τέλη του 895 ο Αρνούλφος ξεκίνησε τη δεύτερη Ιταλική εκστρατεία του, για να μπει τελικά στη Ρώμη το 896 και να στεφθεί Αυτοκράτορας από τον Πάπα Φορμόζο (22 Φεβρουαρίου 896). Ορκίστηκε μάλιστα, υπό την παρότρυνση του Φορμόζου, ότι “δεν θα επιτρέψει ποτέ να ανακαταλάβουν την πόλη ο Λαμβέρτος και η μητέρα του Αγελτρούδη”.
Παράξενα γεγονότα συνέβησαν αμέσως μετά. Ο Φορμόζος πέθανε τελείως αναπάντεχα, στις 4 Απριλίου του 896, ενώ ο νέος Αυτοκράτορας έπαθε ξαφνικά παράλυση, λόγω εγκεφαλικού επεισοδίου, ενώ βρισκόταν καθ' οδόν προς το Σπολέτο, προκειμένου να συλλάβει και να τιμωρήσει τον μικρό Λαμβέρτο και την Αγελτρούδη που είχαν καταφύγει εκεί (εν τέλει, ο Αρνούλφος πέθανε τον Δεκέμβριο του 899). Μετά από αυτά τα συμβάντα, η Ιταλία βυθίστηκε στο χάος...
Ενδιάμεσα, επί Φορμόζου στον παπικό θώκο, ξέσπασαν διάφορα εκκλησιαστικά, και όχι μόνο, σκάνδαλα. Ο Πατριάρχης Φώτιος απομακρύνθηκε από τον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης και αντικαταστάθηκε από τον Στέφανο, γιο του Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Βασίλειου Α΄. Διαμάχη ξέσπασε, την ίδια εποχή, σχετικά με την Επισκοπή της Βρέμης μεταξύ των Αρχιεπισκόπων της Κολωνίας και του Αμβούργου, ενώ ο Φορμόζος κατηγορήθηκε ότι υποστήριξε με πλάγια μέσα τον Κάρολο τον Απλό, στη διαμάχη του με τον Όδωνα, κόμη του Παρισιού, για τον θρόνο της Γαλλίας...
Μετά τον θάνατό του, τον Φορμόζο διαδέχτηκε ο Βονιφάτιος Στ΄, ο οποίος όμως παρέμεινε Πάπας μόνο για 15 ημέρες! Καθαιρέθηκε για ανηθικότητα... Τελικά, Πάπας εκλέχθηκε ο Στέφανος Στ΄.
Εννιά μήνες μετά τον θάνατο του Φορμόζου και την ταφή του, ο Πάπας Στέφανος Στ΄ διέταξε να ξεθαφτεί το πτώμα του για να υποβληθεί σε μεταθανάτια κρίση! Πράγματι, τον Ιανουάριο του 897, το πτώμα του Φορμόζου αφαιρέθηκε από τον τάφο του και μεταφέρθηκε στο παπικό δικαστήριο, όπου και ξεκίνησε η εναντίον του δίκη. Οι κατηγορίες ήταν οι γνωστές που υπήρχαν εναντίον του από το 872 και τον είχαν οδηγήσει τότε σε αφορισμό (α. εποφθαλμιούσε την Αρχιεπισκοπή Βουλγαρίας και τον Αποστολικό Θρόνο· β. αντιπολιτευόταν τον Αυτοκράτορα· γ. εγκατέλειψε τη θέση του χωρίς παπική άδεια). Επιπλέον, υπήρχαν νέες κατηγορίες κατά του Φορμόζου: α) ότι είχε αλλάξει έδρα, παραβιάζοντας τον κανονικό νόμο· β) ότι είχε ψευδορκήσει· γ) ότι είχε υπηρετήσει ως Επίσκοπος, ενώ ταυτοχρόνως ήταν λαϊκός.
Το παπικό δικαστήριο βρήκε ένοχο τον Φορμόζο για όλα τα παραπάνω και κρίθηκε ανάξιος του παπικού αξιώματος, ενώ η τιμωρία του πτώματος περιελάμβανε τα εξής: α) σκίσιμο των παπικών ενδυμάτων του· β) αποκοπή των τριών δακτύλων του, τα οποία χρησιμοποιούσε για να ευλογεί· γ) ρίψη του νεκρού του σώματος στον ποταμό Τίβερη.
Ο Πάπας Στέφανος Στ΄ κήρυξε παράλληλα άκυρες όλες τις πράξεις και διαταγές του Φορμόζου, ακόμα και τον διορισμό του ιδίου -του Στέφανου Στ΄-, παλαιότερα, στη θέση του Επισκόπου του Ανάνι! Σύμφωνα με όσα έχουν διασωθεί από τον ιστορικό Λιουτπράνδο της Κρεμόνας, ο Πάπας Στέφανος Στ΄ είπε σε κάποια στιγμή απευθυνόμενος στο πτώμα του Φορμόζου: “Όταν ήσουν Επίσκοπος του Πόρτο, γιατί σφετερίσθηκες την παγκόσμια Ρωμαϊκή Έδρα με τέτοιο πνεύμα φιλοδοξίας”;
Όμως, αμέσως μετά τα παραπάνω, έλαβαν χώρα μερικά περίεργα συμβάντα. Κατ' αρχάς, φαίνεται ότι ο Στέφανος Στ΄ δεν πέτυχε τον στόχο του, αφού το μακάβριο θέαμα της δίκης ενός νεκρού έστρεψε την κοινή γνώμη της Ρώμης εναντίον του. Επίσης, ένας μοναχός ανέσυρε το πτώμα του Φορμόζου από τα νερά του ποταμού Τίβερη και φήμες έλεγαν ότι, αφού πλύθηκε στις όχθες του, άρχισε να κάνει θαύματα. Λίγο μετά ξέσπασε δημόσια εξέγερση κατά του Πάπα Στέφανου Στ΄, ο οποίος εκθρονίστηκε και ρίχτηκε στη φυλακή. Ενώ μάλιστα ήταν στη φυλακή, περιμένοντας τη δίκη του, στραγγαλίσθηκε (το καλοκαίρι του 897)...
Το πτώμα του Φορμόζου ενταφιάστηκε ξανά στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου, με παπικά άμφια, αμέσως μετά τον θάνατο του Στέφανου Στ΄, ενώ σύνοδος που συγκάλεσε ο νέος Πάπας, ο Θεόδωρος Β΄, τον Νοέμβριο του 897, ακύρωσε την “Πτωματική Σύνοδο” του προκατόχου του και οι δίκες αυτού του είδους εναντίον νεκρών απαγορεύτηκαν.
Αξιοσημείωτο πάντως είναι το γεγονός, ότι μερικά χρόνια αργότερα ο Πάπας Σέργιος Γ΄ (904-911) επανέφερε σε ισχύ την καταδίκη του Φορμόζου! Μάλιστα, διέταξε να χαραχθεί υμνητική επιγραφή στον τάφο του Στέφανου Στ΄, δικαιώνοντάς τον μ' αυτό τον τρόπο για την “Πτωματική Σύνοδο”. Ο Σέργιος Γ΄ απαίτησε επίσης να ακυρωθούν όλες οι χειροτονίες Επισκόπων που είχαν τελεστεί από τον Φορμόζο, πράξη που συμπαρέσυρε και τις χειροτονίες που είχαν τελέσει εκείνοι με τη σειρά τους· ήταν ένα γεγονός που δημιούργησε τεράστια σύγχυση στην παπική Εκκλησία, έως ότου αργότερα αποκαταστάθηκε η εγκυρότητα των πράξεων του Φορμόζου και έκτοτε η απόφαση αυτή του Σέργιου Γ΄ αγνοήθηκε από την Εκκλησία.