Καλοκαίρι 2009
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Οι περίφημοι Κάβειροι υπήρξαν από τις πιο παλιές θεότητες που λατρεύτηκαν στον ελληνικό χώρο. Ήδη από την εποχή των Πελασγών η λατρεία τους, η οποία γέννησε τα θαυμαστά Καβείρια μυστήρια, είχε εξαπλωθεί σε πολλά μέρη. Από τη Λήμνο, τη Σαμοθράκη και την Ίμβρο πέρασε στις ακτές της Θράκης, της Μακεδονίας, της Μικράς Ασίας, φτάνοντας μέχρι τη Στερεά Ελλάδα και τη Θήβα. Οι πιστοί τους αποκαλούσαν «θεούς μεγάλους», «θεούς δυνατούς» και «θεούς ισχυρούς», κάτι που περίτρανα αποδεικνύει τη σπουδαία θέση την οποία καταλάμβαναν στη θρησκευτική συνείδηση των Ελλήνων της προϊστορίας.
Για τα ονόματα των Καβείρων υπάρχουν διάφορες εκδοχές βασισμένες πάνω σε αρχαίες αναφορές. Σύμφωνα με τον Αθηνίωνα οι Κάβειροι ήταν δύο, ο Ιασίονας και ο Δάρδανος, που ήταν γιοι του Δία και της κόρης του Άτλαντα Ηλέκτρας. Η ίδια πηγή ισχυρίζεται πως το όνομά τους προέρχεται από το όρος Κάβειρος της Φρυγίας όπου και πρωτοεμφανίστηκαν. Κατά τον Μνασέα ήταν τρεις, ενώ υπήρχαν και τρεις αδερφές τους, οι Καβειρίδες νύμφες και όλοι αυτοί ήταν παιδιά του θεού Ήφαιστου και της κόρης του Πρωτέα Καβειρώς (απ’ όπου και πήραν την ονομασία τους). Ο Μνασέας θεωρεί κοιτίδα τους το νησί της Λήμνου όπου και αρχικά λατρεύονταν ως «θεοί μειλίχιοι» και προστάτες της αμπέλου. Τέλος, σύμφωνα με τον Διονυσόδωρο, υπήρχαν δύο ζευγάρια Καβείρων, ο Αξιόκερσος και ο Καδμίλος (ή Κασμίλος), καθώς και η Αξίερος με την Αξιόκερσα. Αυτοί λατρεύονταν από τους πιστούς σαν θεοί και ταυτίστηκαν αντίστοιχα με θεότητες του ελληνικού πανθέου: τον Πλούτωνα, τον Ερμή, τη Δήμητρα και την Περσεφόνη...
Το αναμφίβολο κέντρο της λατρείας των Καβείρων, εκεί δηλαδή όπου τελούνταν τα περίφημα μυστήρια, ήταν το νησί της Σαμοθράκης που βρίσκεται απέναντι από τη θρακική γη. Οι κάτοικοι φαντάζονταν τους Καβείρους ως προστάτες του τόπου τους και άριστους τεχνίτες του σιδήρου και της φωτιάς. Σύμφωνα με μια διαδεδομένη εκδοχή ήταν νάνοι, μικρής δηλαδή σωματικής διάπλασης, κι έτσι αργότερα σχεδόν ταυτίστηκαν με παρόμοια όντα της ελληνικής μυθολογίας όπως ήταν οι περίφημοι Τελχίνες της Ρόδου, αλλά και οι Κουρήτες της Κρήτης.
Σήμερα είναι αρκετά δύσκολο να έχουμε μια πλήρη εικόνα για τον τρόπο τέλεσης των Καβειρίων. Εκείνο που είναι σίγουρο είναι πως σχετίστηκαν με άλλες θεότητες όπως ο Διόνυσος, ο Ήφαιστος και οι Διόσκουροι. Η ιδιότητά τους να επεξεργάζονται το σίδερο από μόνη της φανερώνει τη δημιουργία και ύπαρξη μίας πανάρχαιας κλειστής μυστικής εταιρείας. Ίσως αυτός να είναι και ο λόγος για τον οποίο τα Καβείρια μυστήρια της Σαμοθράκης είχαν αποκτήσει εξαιρετική δημοφιλία στην αρχαιότητα.
Αν και οι γνώσεις μας για τα Καβείρια μυστήρια είναι για πολλούς και διάφορους λόγους περιορισμένες, εν τούτοις μπορούμε να κάνουμε μια σκιαγράφησή τους βασισμένοι πάνω στα υπάρχοντα στοιχεία. Καταρχάς τα μυστήρια αυτά διαδραματίζονταν σε υπόγεια αίθουσα η οποία συμβόλιζε το πρωταρχικό σπήλαιο, εκεί δηλαδή όπου πρωτοεμφανίστηκε και έζησε αρχικά ο άνθρωπος, τη σπηλιά-μήτρα.
Ένα ιδιαίτερο τελετουργικό των Καβείριων μυστηρίων ήταν ο λεγόμενος ιερός γάμος, που γινόταν προς τιμή της στιγμής εκείνης κατά την οποία η Λήμνος συνέλαβε το πανέμορφο κορίτσι που αργότερα γέννησε, την Καβειρώ. Αυτό λοιπόν ήταν το ιερό παιδί των Καβειρίων μυστηρίων, εφόσον πιστευόταν ότι ήταν γενάρχης των Καβείρων. Το ιερό παιδί έπαιζε κεντρικό ρόλο στην όλη μυσταγωγία. Αρκετές παραστάσεις που έχουν βρεθεί το παρουσιάζουν να φορά στο κεφάλι έναν παράξενο σκούφο με μυτερή άκρη. Το τελετουργικό της Καβειρώς συμβολίζει τη στιγμή που ο «νεόφυτος», αυτός δηλαδή που θέλει να μυηθεί στα μυστήρια, ξαναγεννιέται και ξεκινά μια καινούρια ζωή.
Ο μυηθείς στα Καβείρια μυστήρια φέρνει αρχικά την ονομασία «Παις» (δηλαδή «παιδί») ή και «Πρωτόλαος» («Πρώτος άνθρωπος»). Μόνο μετά το πέρας της τελετής της μύησης το παιδί μπορεί να γίνει ενήλικας και πλήρες μέλος της μυστικής αυτής κοινότητας. Οι φάσεις της μύησης είναι τρεις: η σύλληψη στην κοιλιά της μάνας, η γέννηση στο νέο κόσμο και η μετάβαση στην ώριμη ηλικία...
Μετά τη μυστηριακή του γέννηση ο μυημένος θεωρούνταν ότι είχε πλέον «αποκαθαρθεί» από τις παλιές του βλαβερές συνήθειες, ότι είχε περάσει πλέον σ’ ένα ανώτερο πνευματικό στάδιο, γι’ αυτό και έπαιρνε σαν δώρο μία κόκκινη ζώνη και ένα χρυσό δαχτυλίδι. Τα δώρα αυτά θεωρούνταν ότι θα του παρείχαν από εκεί και πέρα την προστασία και τη φροντίδα των θεών.
Οι μυημένοι αναζητούσαν την πνευματική τους άνοδο, έχοντας τα μάτια τους κλειστά με επίδεσμο οδηγούμενοι πάντα από το μύστη τους. Κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο απ’ τη στιγμή που δεν ήταν ακόμα έτοιμοι να γίνουν κοινωνοί όλων όσων θα τους αποκαλύπτονταν κι έτσι θεωρούνταν «τυφλοί», εφόσον είχαν ακόμα άγνοια της αληθινής φύσης και ουσίας των πραγμάτων. Μόνο μετά τη μύησή τους μπορούσαν να γίνουν «επόπτες» και τότε ο επίδεσμος έβγαινε από τα μάτια τους...
Η όλη διαδικασία ήταν επίσης γνωστή και ως «κατάβαση». Επρόκειτο για το κατέβασμα στην υπόγεια αίθουσα των μυστηρίων που συμβόλιζε το «κάτω βασίλειο», δηλαδή το θάνατο. Στο δρόμο προς την αίθουσα, καθώς και σ’ αυτή την ίδια, το ημίφως από τις δάδες στις οποίες έκαιγε το ιερό πυρ δημιουργούσε υποβλητική ατμόσφαιρα. Το άναμμα της ιερής φωτιάς συμβόλιζε με δυο λόγια την αναγέννηση του μυημένου...
Σύμφωνα με έναν γνωστό θρύλο οι Κάβειροι ήταν τρία αδέρφια. Τα δύο μεγαλύτερα ζήλευαν τον μικρότερο, τον Καδμίλο, τον οποίο και δολοφόνησαν ύστερα από παγίδα που του έστησαν. Ο νεκρός Καδμίλος πήγε στο βασίλειο του Άδη, όμως τον ανέστησε ο θεός Ερμής με τη βοήθεια των αδερφών του Καδμίλου, που είχαν στο μεταξύ μετανιώσει πικρά για την πράξη τους. Η ανάσταση του Καδμίλου έγινε μόλις το κηρύκειο του θεού ακούμπησε το σώμα του νεκρού. Ο θρύλος αυτός συμβολίζει την αθανασία της ψυχής, που αποδεικνύεται μέσω της ασύλληπτης για τα ανθρώπινα μέτρα ανάστασης.
Η παράδοση θέλει να επισκέπτονται τη Σαμοθράκη προκειμένου να μυηθούν στα Καβείρια μυστήρια μερικές από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της ελληνικής μυθολογίας και ιστορίας. Ο Ορφέας, ο Ηρακλής, ήρωες του Τρωικού πολέμου και της Αργοναυτικής εκστρατείας, ο Φίλιππος ο Β΄ και η Ολυμπιάδα (οι γονείς του Μεγαλέξανδρου, που άλλωστε γνωρίστηκαν κατά τη διάρκεια αυτών των μυστηρίων) και ο βασιλιάς της Μακεδονίας Περσέας ήταν μερικές μόνο από τις γνωστότερες μορφές της ελληνικής μυθιστορίας που μυήθηκαν στα Καβείρια.
Οι Κάβειροι θεωρούνταν προστάτες της ναυσιπλοΐας και αυτών που επιζούσαν από τα ναυάγια. Πολλοί διασωθέντες από ναυάγια που έγιναν στο Αιγαίο πέλαγος θεωρούσαν ότι οφείλουν τη ζωή τους στους Κάβειρους. Ένας από αυτούς λέγεται ότι ήταν και ο Οδυσσέας...