3.10.2012
Του Εύμολπου Τσάμη *
Σαν σήμερα ετελούντο τα Ελευσίνια Μυστήρια, «οι πνευματικοί ολυμπιακοί αγώνες» των Ελλήνων.
Η συγκλονιστική - θεϊκή αυτή γέννηση του Ελληνικού Πολιτισμού, διήρκεσε πολλές χιλιετίες, και δεν μπορεί παρά να ήταν θέλημα θεού, ή πολλών θεών και θεαινών...
Η εξέλιξη του ανθρωπίνου γένους. Συγκρίνοντας την διαφορά μεταξύ ζώων και ανθρώπων, διαπιστώνουμε πως το ανθρώπινο γένος διαφέρει στο ότι εκφράζεται με έναρθρο λόγο, κατασκευάζει εργαλεία, μαγειρεύει την τροφή του, επιπροσθέτως δημιουργεί θεσμούς και νόμους για να ρυθμίσει την κοινωνική ζωή, μα ως επιστέγασμα όλων των υπολοίπων ιδιοτήτων του είναι η μιμητική έκφρασή του μέσω των Καλών Τεχνών (ζωγραφική, μουσική, θέατρο, γλυπτική, ύμνους κ.λπ). Βεβαίως δεν θα μπορούσε να αναλυθεί εδώ κάθε ιδιότητα εξελίξεως του ανθρώπου. Απλώς θα επισημαίνω πως σε όλους τους τομείς της εξελίξεως πρωτοστατούσαν τα ελληνικά φύλα και κάθε ένα άφησε την δική του εποχή.
Όλες αυτές οι ικανότητες, συνοπτικώς είναι ικανές να δημιουργούν ενίοτε μια καλή - δίκαιη και όμορφη κοινωνία, με θεσμούς και νόμους που επιτρέπουν στους πολίτες της να διάγουν βίον ενάρετο και ευτυχή. Όμως το ιδιάζον στοιχείο που εκτίναξε στα θεόρατα και δυσπρόσιτα ύψη την γενιά μας, είναι οι φιλοσοφικές κατακτήσεις με τις βαθυστόχαστες σκέψεις των μυημένων προγόνων μας, που ακόμη και σήμερα είναι τόσο επίκαιρες!
Μία από αυτές τις σχολές, που λειτούργησαν για χιλιάδες έτη και απέδωσαν ή συνέβαλλαν στην δημιουργία του Ελληνικού Πολιτισμού, είναι ο ιερός χώρος της Ελευσίνας, που περιλαμβάνει το Καλλίχορο φρέαρ, το Πλουτώνιο, το Τελεστήριο, αλλά και ένα εξωτερικό δρώμενο, την Πομπή επί της Ιεράς Οδού.
Η Πομπή ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής και γινόταν κατά παράδοση κάθε χρόνο προς τιμήν των Ελευσινίων Μυστηρίων, όπου συμμετείχαν περίπου 40 με 50 χιλιάδες Αθηναίοι πολίτες και πολλοί από διάφορα μέρη της Ελλάδος. Χαρακτηριστικός θεσμός ήταν η υποχρεωτική πεζοπορία, δηλ. απαγορευόταν η χρήση οιουδήποτε μέσου για την μεταφορά, εκτός από το ιερατικό άρμα με τα ιερά αντικείμενα. Μάλιστα αναφέρεται ότι ο θεσμός αυτός παραβιάστηκε από την σύζυγο του Δημοσθένους, ο οποίος πρώτος πλήρωσε το πρόστιμο για νόμο που είχε ορίσει ο ίδιος.
Εφαρμόζοντας αυτήν την δοκιμασία απέτρεπαν την συμμετοχή προσώπων ακατάλληλων προς μύηση, π.χ. τεμπέληδες, πονηρούς... (όπως τους «αγεωμέτρητους» στο «Ομακοείον» στην Σχολή του Πυθαγόρα). Προφανώς επισημαίνεται ακόμη ότι η καλλιέργεια της προσωπικότητός μας είναι αποτέλεσμα των ατομικών μας προσπαθειών (όχι τρίτων), κ.λπ.
Το άνοιγμα της περιβόητης κύστης (ξύλινο κιβώτιο) με τα ιερά, γινόταν μόνον κατά την μύηση και απαγορευόταν οιαδήποτε κοινοποίηση περί αυτών. Έτσι προκαλούσε ένα αίνιγμα, το οποίο ίσως να μην λύθηκε ποτέ πλήρως, αλλά λειτούργησε ως μια ισχυρή πρόκληση για απάντηση στο ερώτημα της πρώτης αιτίας και την έλευση της ζωής.
Η σεβασμιότητα των προγόνων προς τους θεούς δεν επέτρεψε την χλεύη και αποκάλυψη των μυητικών τελεσμάτων αυτής της «σχολής», κι έτσι οι ελάχιστες αναφορές εκ των αρχαίων δεν επαρκούν για να εκφράσουμε με απόλυτη βεβαιότητα σκέψεις για το λειτούργημα των μυστηρίων. Όμως, κρίνοντες από το έργο που παρήγαγε η ιδιότυπη - μυητική παιδεία, μπορούμε να ισχυριστούμε πως απετέλεσε την πιο σπουδαία φιλοσοφική σχολή της ιστορίας μας, μιας και όλοι οι γνωστοί πνευματικοί άνθρωποι της γενιάς μας, είχαν την τιμή να μυηθούν στα «Σεμνά όργια της Μητέρας». (Όργια = έργα αποκαλυπτικά, εξ ου και οργιά = άνοιγμα χεριών, όργωμα κ.α.), δηλαδή γινόταν αποκάλυψη των θεϊκών έργων, σχετικά με την Δήμητρα, τον Πλούτωνα, τον Ίακχο και την Κόρη.
Η τελετή μυήσεως γινόταν την νύκτα της 22ας του μηνός Βοηδρομιώνος, δηλαδή περίπου 5 με 6 Οκτωβρίου, (ο μήνας αντιστοιχεί στο διάστημα από 15 Σεπτεμβρίου έως 14 Οκτωβρίου).
Ως κύρια γνωστά χαρακτηριστικά των Ιερών Μυστηρίων μπορούμε να επισημάνουμε τα εξής:
α) Η συμμετοχή των γυναικών ήταν ισόβαθμη, μάλιστα δε το ανώτατο αξίωμα κατείχε η Ιέρεια της Δήμητρος.
β) Η συμμετοχή πολιτών ήταν ελεύθερη, υπό τον όρο ότι δεν είχαν αδικήσει, ότι γνώριζαν καλά την γλώσσα και ήταν ψυχή τε και σώματι υγιείς.
γ) Ο κόσμος γνώριζε ποίοι είχαν μυηθεί στις μυστικές τελετές, διότι κατά το ξεκίνημα της Πομπής οι διοργανωτές παρουσίαζαν τους υποψήφιους προς μύηση, στο συγκεντρωμένο πλήθος, σε μεγαλοπρεπή τελετή που γινόταν στο Πομπείο του Κεραμεικού, παρουσία των αρχόντων και βασιλέων, στρατηγών και όλων των υψηλών προσώπων των δήμων Αθηναίων.
Εν αντιθέσει προς τα σημερινά μυητικά συστήματα, οι τότε μεμυημένοι αναλάμβαναν δημόσια την ευθύνη για την ενάρετη συμπεριφορά, την περαιτέρω πνευματική πορεία και την καλλιέργεια της προσωπικότητάς τους. Κι αν μη τι άλλο, από την ζωή και το έργο κάθε αρχαίου μεμυημένου, φαίνεται ολοκάθαρα ότι οι διδαχές αυτές είχαν πράγματι ιερό σκοπό.
Θα λέγαμε μετά βεβαιότητος πως μέσω των μυητικών διαδικασιών, οι αρχαίοι μεμυημένοι, αποκτούσαν γνώσεις για τα άρρητα τελέσματα των φυσικών λειτουργιών που συμβάλλουν στην έλευση της ζωής· άλλως τε και το όνομα της Ελευσίνος «Ελεύσα», αυτό ακριβώς δηλοί. Πέραν τούτων αποκτούσαν ευρύτερες γνώσεις για την προέλευση της ζωής, καθώς και για τα επέκεινα της πεπρωμένης ημέρας, δηλ. του θανάτου.
Ο μυούμενος στην Ελευσίνα συμμετείχε ενεργά σε μια φιλοσοφική θεατρική παράσταση, βρίθουσα αλληγοριών και συμβόλων. Έβλεπε τα «δεικνύμενα» (είτε απλά σύμβολα είτε άλλα αντικείμενα), έπραττε τα «τελούμενα» (δηλ. συμβολικές κινήσεις, π.χ. βηματισμοί, κρούσεις κ.α.), και άκουγε τα «λεγόμενα» (ορισμένες ιερές φράσεις, ή λέξεις κλειδιά θα λέγαμε σήμερα, για την επισήμανση βασικών αρχών που αφορούν την κατανόηση των φυσικών νόμων και την καλλιέργεια των αρετών, π.χ. κάτι σαν το «γνώθι σ' αυτόν»).
Οι μυούμενοι κατόπιν «ξεδίπλωναν» τους φιλοσοφικούς γρίφους για μια ολόκληρη ζωή! Και κάθε μύστης εξύψωνε την συνείδησή του στο ύψος των δυνατοτήτων και των προσπαθειών του, μάλιστα σε στέρεα θεμέλια, μιας και οι διδαχές συνδέονται άμεσα με αρχέτυπα και νόμους της δημιουργίας.
Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως η γνώση αυτή δεν θα μπορούσε να αποκτηθεί με άλλον τρόπο, και πως ο μυούμενος δεν αποκτούσε επαγγελματικές γνώσεις αλλά ποιοτικά χαρακτηριστικά στην συμπεριφορά του. Ως τόσο οι επιστημονικές γνώσεις ήταν απαραίτητες για την κατανόηση των μυστηρίων, και χρειαζόταν παιδεία στις τέχνες και τα γράμματα, γνώσεις αστρονομίας, μαθηματικών, γεωμετρίας, μουσικής...
Η συνείδηση (η αντίληψη για το κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον), αναπτύσσεται με εργαλείο την γλώσσα, αλλά έχει ως θεμέλια τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, διότι οι αρχές αυτές είναι που ορίζουν την συμπεριφορά του ανθρώπου στην κοινωνία και στο φυσικό περιβάλλον. Όμως η οριστική αναγωγή της συνειδήσεως γινόταν με τις μυητικές τελετές, γιατί αυτές είναι που συνδέουν τον άνθρωπο με τον αόρατο κόσμο της θείας δημιουργίας, κι έδιναν βαθμίδες/σκαλιά γνώσεως, πάνω στις οποίες εξυψωνόταν κάθε μύστης.
Γεννάται βεβαίως κι ένα ερώτημα, ακόμη και σε καλοπροαίρετο νου: «Αφού πρόκειται για γνώση υψηλού επιπέδου, προς τί το κρυφό τέλεσμα;»
Κι όμως, απλή η εξήγηση. Γίνεται μίμηση των φυσικών λειτουργιών. Έτσι όμως το φυσικό μυστήριο της κυοφορίας, στην μήτρα της μητέρας, δηλαδή τελείται εν κρυπτώ, ομοίως και τα αλληγορικά τελέσματα υιοθετούν ταυτόσημες έννοιες και συμβολικές πρακτικές για να καταγράψουν αυτές τις γνώσεις για τα άρρητα. Ομοίως, ο σπόρος για να φυτρώσει πρέπει να εισχωρήσει στο σώμα της γης, και όχι μόνο... και αυτή η αλληγορία συνδέει την θεά Δήμητρα με την καλλιέργεια του σίτου κ.α.
Το περπάτημα στην Ιερά Οδό νομίζω πως αλληγορεί την ίδια την πορεία της ζωής κάθε ανθρώπου, από την γέννηση μέχρι την πεπρωμένη ημέρα... εννοιολογικώς δε συνταυτίζεται με τον μυθικό δρόμο της Αρετής που ακολούθησε ο Ηρακλής.
Νοιώθω βαθειά συγκίνηση όταν συλλογίζομαι πως σ' αυτές τις «πέτρες» πάτησαν τα πόδια των προγόνων μας, ότι το οδοιπορικό αυτό το έκαναν όλοι οι μεγάλοι σοφοί της αρχαιότητος.
Προφανώς η αλήθεια δεν κρύβεται μέσα σε μερικές σελίδες που έγραψαν ταπεινοί θνητοί, ειδικότερα όσοι δεν συμμετείχαν ενεργά στην πολιτισμική και κοινωνική εξέλιξη της ανθρωπότητος και απλώς αναπαρήγαγαν ρηθέντα άλλων.
Χρειάζεται συμμετοχή στην ζωή για να την κατανοήσεις· για να μάθει κάποιος πως είναι το άρωμα του ρόδου πρέπει να το μυρίσει ο ίδιος· κι αν δεν ερωτευθεί, με περιγραφές τρίτων δεν μπορεί να κατανοήσει τι είναι ο έρωτας.
Η αλήθεια για την ύπαρξη της ζωής βρίσκεται στα άρρητα τελέσματα της φύσεως, κι αναφέρομαι σε εκείνα που εξασφαλίζουν την αιωνιότητα της ζωής, όπως έλεγαν οι Πυθαγόρειοι: «σοφίαν παγάν αενάου φύσεως ριζώματ' έχουσαν», (η σοφία μας που έχει τις ρίζες της στις πηγές της αινιώτητος).
Για παράδειγμα, πώς θα μπορούσε να περιγράψει κάποιος την πορεία της ψυχής και τον θάνατο; Η μυητική γνώση λοιπόν στα Ελευσίνια Μυστήρια δίδεται με αλληγορίες γιατί απλά το αντικείμενο δεν είναι επιστητό, δηλ. διδακτέο με επιστημονικά τεκμήρια.
* Ο Εύμολπος Τσάμης είναι σκηνοθέτης και συγγραφέας, ερευνητής της αρχαίας ελληνικής παράδοσης.