23.8.2014
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Ο «Καραγκιόζης», το δημοφιλές λαϊκό θέατρο σκιών της Ελλάδας, έχει βαθύτατες ιστορικές ρίζες και κοινωνιολογικές προεκτάσεις. Όπως πολύ σωστά έχει ειπωθεί, το θέατρο σκιών του «Καραγκιόζη» είναι λαϊκή τέχνη, και μάλιστα προφορική, και αποτελεί κοινό κτήμα όλου του λαού, έστω και αν δεν είναι τόσο παλιά όπως π.χ. είναι τα δημοτικά τραγούδια, έστω και αν αποτελεί προσαρμογή στα ελληνικά δεδομένα δύο λαϊκών παραδόσεων της ευρύτερης Ανατολής: της οθωμανικής Τουρκίας και, ακόμη πιο παλιά, της αυτοκρατορικής Κίνας.
Μπορεί μεν ο «Καραγκιόζης» να πρωτοπαίχτηκε στην Ελλάδα λίγο μετά την απελευθέρωση της χώρας από τον οθωμανικό ζυγό (η πρώτη σχετική αναφορά εφημερίδας είναι στις 21 Αυγούστου του 1841, στο Ναύπλιο), όμως οι ρίζες του χάνονται βαθιά μέσα στην προϊστορία της Άπω Ανατολής. Αναφορές ιστορικών κάνουν λόγο για τη διεξαγωγή αναλόγων παραστάσεων στην Κίνα του 9ου μ.Χ. αιώνα. Είναι όμως παραπάνω από βέβαιο ότι οι Κινέζοι είχαν δημιουργήσει το θέατρο σκιών τους τουλάχιστον μερικούς αιώνες π.Χ., δηλ. στην προϊστορική περίοδο, ως μία θρησκευτικού χαρακτήρα τελετουργία-ανάμνηση παλαιότερων δρώμενων και γεγονότων που είχαν λάβει χώρα πάνω στον πλανήτη!
Είναι γνωστό ότι οι Κινέζοι ανακάλυψαν πρώτοι το χαρτί. Με αυτό έκλειναν τα παράθυρά τους. Κάποτε λοιπόν σκέφτηκαν να εκμεταλλευτούν την εντύπωση που τους προκαλούσαν οι σκιές που σχηματίζονταν τη νύχτα πάνω στη φωτισμένη απ’ το ημίφως επιφάνεια του χαρτιού-παραθύρου! Αυτή η ιδιαίτερη και μαγευτική κινητικότητα της φύσης (των δέντρων, των πουλιών, της σελήνης κτλ.), η οποία τόσο πολύ συγκλονίζει την ανθρώπινη ψυχή (την πάντοτε μοναχική...) ακόμη και σήμερα, τόσες χιλιάδες χρόνια μετά!... Με τον τρόπο αυτό γεννήθηκε το τελετουργικό του κινεζικού θεάτρου σκιών. Ήταν θρησκευτικού χαρακτήρα (όπως και τα πάντα την εποχή εκείνη) και σχετιζόταν με τις σκιές του Κάτω Κόσμου. Δεν είναι λοιπόν καθόλου τυχαίο που το πανί στο οποίο παίζονταν οι παραστάσεις είχε ανάλογες ονομασίες: «πανί των ονείρων», «πανί των συννέφων», «πανί της προσδοκίας του θανάτου»...
Στις παραστάσεις του πρώιμου κινεζικού «Καραγκιόζη» κυριαρχούσε, μέσα στο ημίφως των σκιών του Άδη, ο τιτάνιος αγώνας του ανθρώπου εναντίον των δράκων! Ήταν ένα υπόλειμμα της ανθρώπινης μνήμης από μία εφιαλτική περίοδο της απώτατης αρχαιότητας, στην οποία το ανθρώπινο γένος έδινε τον «υπέρ πάντων αγώνα» για την επιβίωσή του και τη νίκη του επί των δρακονιανών αντιπάλων... Η συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας διέσωσε αυτόν τον πλανητικό εφιάλτη μέσω των ιστοριών για δεινοσαύρους, αλλά και άλλα προϊστορικά όντα, όπως π.χ. η Λερναία Ύδρα κτλ. Βαθύτατη στην παράδοση της Κίνας είναι η ανάμνηση της βασιλείας κάποτε πάνω στη Γη του δρακονιανού είδους. Ακόμη και στις ημέρες μας το βασικό σύμβολο του κινεζικού πολιτισμού είναι ο δράκος. Απομεινάρι αυτού του είδους που κυριαρχούσε κάποτε στον κόσμο μας είναι ζωϊκές μορφές, όπως οι κροκόδειλοι, οι σαύρες, τα φίδια κ.ά.
Στον χώρο της Ενδιάμεσης Περιοχής του πλανήτη δέσποσαν υπο-πολιτισμικά σύνολα (μείξη των δύο κυρίαρχων παγκοσμίων πολιτισμών, δηλ. του ελληνικού και του κινεζικού), όπως είναι οι υβριδιακοί «πολιτισμοί» της Ινδίας και της Περσίας. Οι λαοί των πολιτισμών αυτών δεν άργησαν να υϊοθετήσουν το κινεζικό θέατρο σκιών και να το εντάξουν στη δική τους ιδιαίτερη κουλτούρα. Κυρίως από τους Πέρσες προέρχονται τα βασικά χαρακτηριστικά του σημερινού ελληνικού θεάτρου σκιών του «Καραγκιόζη».
Η οθωμανική αυτοκρατορία, όπως κάθε αυτοκρατορική δομή, απετέλεσε «χωνευτήρι» λαϊκών και πολιτισμικών στοιχείων. Γι’ αυτό και στο πλαίσιο της αυτοκρατορίας ο εθνικισμός, η θρησκευτική διαφοροποίηση και κάθε είδος μισαλλοδοξίας είναι αδιανόητα. Οι Οθωμανοί λοιπόν πήραν πάρα πολλά στοιχεία και από τους Πέρσες, κάτι που είναι εμφανές στη σημερινή τουρκική γλώσσα, μεγάλο μέρος του λεξιλογίου της οποίας είναι καθαρά περσικό. Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά που ενσωματώθηκαν στην τουρκική λαϊκή παράδοση από την Περσία είναι και το θέατρο σκιών της Ανατολής, που επί οθωμανικής αυτοκρατορίας έλαβε περίπου τη σημερινή του μορφή: αυτή του θεάτρου σκιών του «Καραγκιόζη». Άλλωστε και η λέξη «Καραγκιόζης» προέρχεται από την τουρκική γλώσσα («Καρά» = «μαύρο» και «Γκιοζ» = «οφθαλμός»... «Καραγκιόζης» = «Μαυρομάτης»).
Βέβαια, έως την εισαγωγή του στην οθωμανική Τουρκία ο «Καραγκιόζης» υπήρξε σοβαρό, ενίοτε και δραματουργικό, θέατρο σκιών. Μόνο στην Τουρκία έλαβε και τη σημερινή του διάσταση, δηλ. την κωμική-χιουμοριστική. Αυτό συνέβη κυρίως λόγω της ψυχαγωγίας των παιδιών, που άρχισαν να εντυπωσιάζονται από τις παράξενες κι αλλόκοτες φιγούρες που κινούνταν πίσω απ’ το πανί του καραγκιοζοπαίχτη. Ειδικά στην Προύσα της Τουρκίας τον «Καραγκιόζη» προώθησε ο σεΐχης Μεχμέτ Κιουστερί. Να σημειωθεί ότι οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν επίσης για θρησκευτικούς λόγους το θέατρο σκιών, αφού οι παραστάσεις του «Καραγκιόζη» κορυφώνονταν τις ημέρες του εορτασμού του Ραμαζανιού. Κάθε έργο άρχιζε με επίκληση στον Αλλάχ και με μνημόνευση του ονόματος του Μεχμέτ Κιουστερί...
Μετά την τουρκοκρατία, γύρω στη δεκαετία του 1850, ο ελληνικός «Καραγκιόζης» πήρε τη μορφή που γνωρίζουμε έως και σήμερα. Διαφοροποιείται σε ορισμένα σημεία από τον τουρκικό «Καραγκιόζη», όμως υπάρχουν πολύ βασικές ομοιότητες, οι εξής:
α) Ο χώρος δράσης είναι ο ίδιος. Πάνω στον «μπερντέ» (από το τουρκικό «περντέ» = «κουρτίνα») υπάρχουν δύο βασικά σημεία απ’ όπου ξεκινά η δράση. Το ένα είναι η ετοιμόρροπη καλύβα του πρωταγωνιστή Καραγκιόζη και το άλλο το μεγαλοπρεπές σαράι (δηλ. το παλάτι) του πασά. Ήταν η βασική κοινωνική αντίθεση που επικρατούσε στα χρόνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά και γενικότερα στους πολιτισμούς της Ενδιάμεσης Περιοχής (ο αδύναμος-φτωχός κατά του ισχυρού-πλουσίου)... Μάλιστα το ψυχολογικό υπόστρωμα του τωρινού Νεοέλληνα διαμορφώθηκε ακριβώς μέσα από το θέατρο σκιών του «Καραγκιόζη», εφόσον ο μέσος Έλληνας ακόμη και σήμερα προσπαθεί να επιβιώσει με τα κόλπα και τις κουτοπονηριές του Καραγκιόζη (τα περιβόητα «καραγκιοζιλίκια») έναντι του ανάλγητου και απρόσωπου κράτους του ανθελληνισμού και της διαφθοράς, που δεν είναι παρά η σύγχρονη επιβίωση της εξουσίας του πασά...
β) Στο σαράι του πασά (ή του βεζίρη) κατοικούν, πλην του πασά, η κόρη του (η βεζιροπούλα), μερικοί αξιωματικοί της υπηρεσίας του και, κυρίως, ο Αλβανός Βεληγκέκας ή Δερβέναγας, που δεν είναι παρά ο φύλακας του πασά, ένας αγριάνθρωπος που κυνηγά τους Ρωμηούς για να αποκτήσει την εύνοια της οθωμανικής εξουσίας! Απέναντι, στην καλύβα του Καραγκιόζη, κατοικεί ο πρωταγωνιστής του θεάτρου, μαζί με τη γυναίκα του, την Καραγκιόζαινα ή Αγλαΐα και τα παιδιά του, τα Καραγκιοζόπουλα ή αλλιώς Κολλητήρια.
γ) Υπάρχουν και άλλα πρόσωπα που δεσπόζουν τόσο στον ελληνικό όσο και στον τουρκικό «Καραγκιόζη». Πρώτα απ’ όλα είναι ο Χατζηαβάτης, ο οποίος αντιπροσωπεύει το ακριβώς αντίθετο από τον Καραγκιόζη, εφόσον είναι συμβιβασμένος με την εξουσία και υποτακτικός του πασά (ο «λογικός» ή «μετρημένος», όπως π.χ. σήμερα οι Γραικύλοι που στηρίζουν ακόμα τους ΝΔ και ΠΑΣΟΚ αποκλειστικά και μόνο για το άθλιο τομάρι τους και το προσωπικό τους όφελος!). Άλλη μορφή είναι ο Εβραίος, που συναντάται και στις δύο εκδοχές του ελληνοτουρκικού θεάτρου σκιών. Ελληνικές καινοτομίες που δεν υπάρχουν στον τουρκικό «Καραγκιόζη» είναι ο Σταύρακας, ο Μπαρμπαγιώργος, ο Μορφονιός κ.ά.
Να σημειωθεί εδώ ότι ελληνική πρωτοτυπία είναι επίσης η παρουσία στο σύγχρονο θέατρο σκιών του «Καραγκιόζη» του κορυφαίου Έλληνα όλων των εποχών: του Μεγαλέξανδρου! Όπως ακριβώς και στον κινεζικό καραγκιόζη, ο βασικός αντίπαλος του Μακεδόνα ημίθεου είναι... ο Όφις, δηλ. ο δράκος!!! Τελικά στο ανθρώπινο υποσυνείδητο έχει καταγραφεί αυτή η προαιώνια αντιπαλότητα. Το ίδιο άλλωστε συμβαίνει και στην ιστορία των πρωτόπλαστων της Παλαιάς Διαθήκης, όπου ο Αδάμ και η Εύα, οι πρώτοι άνθρωποι, έχασαν τον επίγειο παράδεισο εξαιτίας του πονηρού όφεως: του φιδιού-Σατανά... Ακόμη και στην Αποκάλυψη του Αγίου Ιωάννη, το τελευταίο βιβλίο της Αγίας Γραφής, ο Αρμαγεδδών που κρίνει τον μέλλοντα κόσμο διεξάγεται ανάμεσα σε ανθρώπους και δράκοντες! Η ιστορία αυτού του κόσμου ξεκίνησε και θα τελειώσει με την προδιαγεγραμμένη και αναπόφευκτη αυτή σύγκρουση. «Το πεπρωμένον φυγείν αδύνατον»...
Comments