Μάρτιος 2005
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Ο ΝΕΟΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ
Στο βιβλίο του Λένιν «Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού», που πρωτοεκδόθηκε στην Πετρούπολη (το μετέπειτα και έως τις αρχές της δεκαετίας του 1990 Λένινγκραντ) το 1917 μπορεί κάποιος να βρει μια ανάλυση του υπερ-καπιταλισμού, δηλ. της κεφαλαιοκρατίας στο τελευταίο στάδιο εξάπλωσης και επικράτησής της, η οποία είναι πολύ ενδιαφέρουσα και αξιόλογη. Ανεξάρτητα από το αν κανείς συμφωνεί ή διαφωνεί με την εν γένει θεωρία του διαλεκτικού υλισμού (του φιλοσοφικού κομμουνισμού) και εν μέρει μ’ αυτή του μεγάλου εκείνου πολιτικού και επαναστάτη, δεν μπορεί παρά να εκπλαγεί από την ανάλυση και το προφητικό ύφος του συγκεκριμένου έργου του Λένιν. Να σημειωθεί εδώ ότι ο γράφων ανήκει στην κατηγορία εκείνων που δεν αποδέχονται την μαρξιστική θεωρία και την κομμουνιστική πρακτική ως σωστές, όμως δεν δύναται να μην παραδεχτεί την διορατικότητα του συγκεκριμένου βιβλίου.
Το βιβλίο αυτό ο Λένιν συνέγραψε την άνοιξη του 1916 μακριά απ’ την πατρίδα του, στη Ζυρίχη, και όπως ο ίδιος αποκαλύπτει εντύπωση (ίσως και έμπνευση) του προκάλεσε ένα αγγλικό βιβλίο για τον ιμπεριαλισμό, το «Imperialism» του «σοσιαλφιλελεύθερου» (όπως τον αποκαλεί) Τζ. Α. Χόμπσον, που εκδόθηκε το 1902. Στο έργο του αυτό, όπως και σε άλλα (π.χ. στο «Κράτος και επανάσταση»), ο κομμουνιστής στοχαστής ασκεί έντονα κριτική κατά της σοσιαλδημοκρατίας και του βασικού της εκπροσώπου Κάουτσκι.
Οι πίνακες που παρατίθενται στο βιβλίο του Λένιν είναι πλήρως διαφωτιστικοί και προφητικοί. Χαρακτηριστικότατος είναι ο πίνακας με τις αποικιακές κτήσεις των μεγάλων δυνάμεων, οι οποίες τότε ήταν η Αγγλία, η Ρωσία, η Γαλλία, η Γερμανία, οι ΗΠΑ και η Ιαπωνία. Δεν χρειάζεται μεγάλη σκέψη για να καταλάβει κανείς ότι αυτές περίπου οι δυνάμεις αποτελούν και σήμερα την περίφημη G-8 (ομάδα των 7 πιο προηγμένων οικονομικά χωρών της υφηλίου + Ρωσία). Ως μισοαποικίες δε, χαρακτηρίζει αυτές της Περσίας (σημερινού Ιράν), της Κίνας και της Τουρκίας. Και πράγματι η πρόβλεψή του επιβεβαιώθηκε, εφόσον σήμερα η μεν Κίνα έχει πια εξελιχθεί σε πλανητική υπερδύναμη, το δε Ιράν οδεύει στο να καταστεί πυρηνική δύναμη και σίγουρα μια από τις αυριανές κυρίαρχες γεωπολιτικές δυνάμεις του κόσμου (εκτός αν η πορεία του ανακοπεί από τις ΗΠΑ και τους Βρετανούς). Από την άλλη η Τουρκία βρίσκεται κι αυτή σε άνοδο και θα φτάσει σε τεράστια εθνική και εδαφική της επέκταση κατά τον 21ο αιώνα (οπότε και ως «υπερφουσκωμένο μπαλόνι» μάλλον θα καταρρεύσει).
Θίγει όμως ο συγγραφέας και ένα άλλο ζήτημα θεμελιώδους αξίας για την κατανόηση του σημερινού και του μελλοντικού κόσμου: το ρόλο των «πολυεθνικών» εταιρειών (που στην πραγματικότητα έχουν εθνική έδρα, εξυπηρετώντας συγκεκριμένα κρατικά συμφέροντα, και απλώς απλώνουν τα «πλοκάμια» τους πάνω στον πλανήτη, καθιστάμενες έτσι «διεθνικές»). Στην εποχή του Λένιν ο ηλεκτρισμός αποτελούσε το Α και το Ω της βιομηχανικής εξάπλωσης με σαφείς πολιτικές αιχμές. Έτσι θεωρεί ως κυρίαρχες εταιρείες – με νευραλγικό ρόλο στα πολιτικά παρασκήνια – δύο μεγαλοεπιχειρήσεις, όπως θα τις λέγαμε σήμερα: την αμερικανική «General Electric Company» («Γενική Ηλεκτρική Eταιρεία») και τη γερμανική Α.Ε.G. (ακρωνύμιο που σημαίνει «Γενική Εταιρεία Ηλεκτρισμού»). Τι μας θυμίζει αυτό; Μα, την σημερινή κατάσταση του πλανήτη, όπου γεωοικονομικά κυρίαρχες χώρες είναι οι ΗΠΑ και η Γερμανία (η οποία ως κινητήριος μοχλός της ενωμένης Ευρώπης, χρησιμοποιεί για πολιτικο-οικονομικούς λόγους την Ε.Ε.). Και τι βρίσκεται πίσω από τα δύο αυτά κράτη; Η απάντηση δεν είναι και τόσο δύσκολη: πίσω από τις ΗΠΑ βρίσκεται με κυρίαρχο ρόλο το πλέγμα οικονομικών συμφερόντων που με την πάροδο του χρόνου δικτυώθηκε με άξονα την «General Electric», ενώ όπισθεν της γερμανικής πλανητικής οικονομικής πολιτικής δεν είναι παρά η A.E.G., δηλ. όλοι όσοι όμιλοι είναι άμεσα εξαρτημένοι από αυτήν! 90 σχεδόν χρόνια μετά, η εικόνα του κόσμου παραμένει βασικά η ίδια…
Ξεχωρίζουμε λοιπόν σήμερα δύο κυρίαρχες πολιτικές ως προς την οικονομική εξάπλωση, με δύο δυνατά νομίσματα, το αμερικανικό δολλάριο και το ευρώ της «γηραιάς ηπείρου» (που δομήθηκε - πού αλλού; - εξολοκλήρου πάνω στο άλλοτε γερμανικό μάρκο). Οι ασιατικές δυνάμεις της Κίνας και της Ιαπωνίας θα παίξουν μεν κάποιον δυναμικό ρόλο στον τομέα της μελλοντικής παγκόσμιας οικονομίας, όμως όχι τον κυρίαρχο: η Κίνα δεν θα αποκτήσει ποτέ τόσο δυνατό νόμισμα, ούτε και γερά θεμέλια για τις δικές της εθνικές εταιρείες όπου Γης. Απ’ την άλλη η Ιαπωνία είναι τόσο βαθιά συνδεδεμένη και εξαρτημένη από τις ΗΠΑ, έτσι ώστε μάλλον αποκλείεται η απεμπλοκή της, για να κατορθώσει να ακολουθήσει κάποτε δική της αυτόνομη πορεία προς οικονομική κυριαρχία. Μόνο οι ΗΠΑ και η Γερμανία έχουν τις ουσιαστικές βάσεις για πλανητική τους οικονομική ηγεμονία. Και αν μέχρι προ 15ετίας μια τέτοια διαπίστωση θεωρούνταν σχεδόν επιστημονική φαντασία, η ένωση των δύο Γερμανιών και ο έκτοτε ολοένα και πιο κεντρικός της ρόλος στην Ε.Ε., κατέστησαν πραγματικότητα (στο οικονομικό επίπεδο) αυτό που πολλοί φοβήθηκαν ως η «γερμανική Ευρώπη» και που αποτελεί τον αντίθετο πόλο των ΗΠΑ.
ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ
Ήδη κατά τη διάρκεια της πετρελαϊκής κρίσης της δεκαετίας του 1970 ακούστηκαν φόβοι για τις συνέπειες που θα προκύψουν για την ανθρωπότητα, την στιγμή που θα «στερέψει» μια μέρα ο λεγόμενος και «μαύρος χρυσός». Συνδυάστηκε δηλ. – και όχι άδικα ως ένα σημείο – το τέλος του πετρελαίου με το ενδεχόμενο τέλος και του σύγχρονου ανθρώπινου πολιτισμού. Και πράγματι απορροή του πετρελαϊκού θανάτου θα είναι αναπόφευκτα η ριζική μεταλλαγή των γήινων κοινωνιών και των δομών τους, προκαλώντας έτσι πρωτοφανή κρίση (συντέλεια;) για τα ανθρώπινα χρονικά…
Περί τα τέλη της δεκαετίας του 1970 ο ηγέτης της Λιβύης συνταγματάρχης Καντάφι επεξεργάζονταν τρόπους απεμπλοκής της οικονομικής ανάπτυξης της πατρίδας του εν σχέση κύρια με το πετρέλαιο. Δεν έγιναν βέβαια γνωστά τα πορίσματα αυτά των ερευνών του (λόγω και της «κλειστότητας» που επικρατεί στην κανταφική Λιβύη), όμως επρόκειτο για σοφή κίνηση, εφόσον δεν μπορεί η ανθρωπότητα να συνεχίσει επ’ άπειρο να στηρίζει την συνολική της ανάπτυξη πάνω στη ροή του πετρελαίου. Όπως και το νερό, έτσι και το πετρέλαιο δεν είναι δυστυχώς ανεξάντλητο και αργά ή γρήγορα θα προκύψουν προβλήματα που κυριολεκτικά θα εξαντλήσουν μια άτυχη μελλοντική γενιά.
Βασικός υπαίτιος του σημερινού προβλήματος με το πετρέλαιο είναι ο δυτικός πολιτισμός, όπως αυτός θεμελιώθηκε τον 19ο αιώνα (με επίκεντρο εξέλιξής του τη βιομηχανία) και όπως συνεχίζει να «ξεδιπλώνεται» και προς το μέλλον με πλήρη έλλειψη σεβασμού στη φύση και δομημένος εγωκεντρικά, προσκυνώντας το «Μαμμωνά» της τεχνολογίας. Οι άλλοτε αγροτικές κοινωνίες μεταβλήθηκαν μέσα σε μερικές μόνο δεκαετίες σε αστικές, χωρίς όμως να προσφέρουν και την ευτυχία ή την πραγματική ευημερία στους ανθρώπους που ξεγελάστηκαν και άφησαν τα χωριά τους, παρά μόνο επικαλύφτηκαν από μια προσωρινή ανόητη «ευδαιμονία» της τηλεόρασης και του υπερκαταναλωτικού τραπεζιού…
Έτσι σήμερα προβλήματα όπως η αποξένωση των ανθρώπων στις μεγαλουπόλεις ο ένας από τον άλλον ή η υπογεννητικότητα ερμηνεύονται μόνο υπό το φάσμα της αστικοποίησης των πληθυσμών της υπαίθρου, που εγκλωβισμένοι μέσα σε διαμερίσματα-κλουβιά αδυνατούν καν να συλλάβουν την ελευθερία που προσφέρει ο φυσικός τρόπος ζωής, με την γεωργική εργασία και τις μεγάλες αυλές. Επακόλουθο του οκνηρού τρόπου ζωής των σύγχρονων δυτικών (ή μιμούμενων την Δύση, όπως π.χ. η Ελλάδα) κοινωνιών είναι η πλήρης εξάρτηση από το πετρέλαιο, αφού ο άνθρωπος αυτού του μοντέλου (ή ο «πιθηκίζων» αυτό το μοντέλο, όπως ο Νεοέλληνας) αντικαθιστά την δική του κινητήρια δυναμική (του σώματος και του μυαλού του) με την κινητήρια δυναμική του πετρελαίου σε όλες τις παραμέτρους του βίου του όπου μπορεί να πράξει κάτι τέτοιο: από την μετακίνησή του έως την ίδια του την θέρμανση το χειμώνα.
Πράγματι, ακόμα και για απόσταση μισού χιλιομέτρου προτιμά να χρησιμοποιεί το αυτοκίνητό του, μολύνοντας έτσι την ατμόσφαιρα και στερώντας από τον εαυτό του και τα παιδιά του το καθαρό περιβάλλον, διαλύοντας τον οικονομικό του προϋπολογισμό με τις ασύστολες ποσότητες βενζίνης που αγοράζει, αλλά και καταστρέφοντας το κορμί του, μην κινούμενος σχεδόν καθόλου (παρά μόνο από το αμάξι στον καναπέ…). Συνέπεια του σύγχρονου «πετρελαιοκεντρισμού» είναι η μόνιμη διαμαρτυρία και τα παράπονα, ότι δεν φτάνουν τα χρήματα, ότι αγχώνονται, ότι δεν είναι ευχαριστημένοι από τη ζωή στις πόλεις και άλλα παρόμοια, μεμφόμενοι παράλληλα τους άμυαλους προγόνους τους που εγκατέλειψαν την αυτοκυριαρχία τους στην επαρχία, καθιστάμενοι δημόσιοι υπάλληλοι (=υπηρέτες) στις μεγαλουπόλεις, χάνοντας ασύγκριτα περισσότερα απ’ όλα όσα κέρδισαν…
Αν λοιπόν δεν βρεθεί εναλλακτικός τρόπος ενέργειας, αν δεν αλλάξει εκ βαθέων η νοοτροπία του σύγχρονου «εκσυγχρονισμένου» ανθρώπου (που κατέλαβε ακόμη και μια χώρα σαν την Κίνα…), αν δεν απορριφτεί εντελώς το μοντέλο της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας, σύντομα ο κόσμος θα οδηγηθεί στην μεγαλύτερη και ίσως μοιραία κρίση της ιστορίας, στο κοσμικό ντελίριο, που θα συνοδεύεται από έντονη ψυχική θλίψη και σωματικό πόνο. Εκτός πια και αν αυτός ακριβώς είναι ο στόχος των οπαδών αυτών των αντιλήψεων, οπότε βέβαια το πράγμα αλλάζει…