3.9.2008
Του Ησαΐα Κωνσταντινίδη
Ο θάνατος του ηγέτη της Οκτωβριανής επανάστασης Λένιν αποτέλεσε τον καταλύτη των εξελίξεων στη Σοβιετική Ένωση. Στη μετα-Λένιν εποχή διαμορφώθηκαν δύο ευδιάκριτοι και αντιτιθέμενοι μεταξύ τους πόλοι ισχύος στο εσωτερικό του κομμουνιστικού κόμματος˙ από τη μία πλευρά παρατάσσονταν η καινούρια ηγεσία της χώρας υπό τον σκληροτράχηλο Γεωργιανό Γιόζεφ Βισαριόνοβιτς Στάλιν και απ’ την άλλη η εσωκομματική αντιπολίτευση υπό τον δημιουργό του Κόκκινου Στρατού Ρωσοεβραίο Λεφ (Λέων) Τρότσκι. Σταλινικοί εναντίον τροτσκιστών λοιπόν σε μία «κούρσα» έντονου ανταγωνισμού, από την τελική έκβαση της οποίας θα κρίνονταν πάρα πολλά για την μορφή του επερχόμενου κόσμου...
Η σύγκρουση των δύο φραξιών στο εσωτερικό του κόμματος οδήγησε σε γρήγορες εξελίξεις. Ο Στάλιν, νιώθοντας πια παντοδύναμος έπειτα από την ανάληψη της εξουσίας, δε δίστασε να κηρύξει τη θεωρία περί διαρκούς επανάστασης του Τρότσκι «αιρετική», τον δε θεωρητικό της ως τον βασικό εχθρό της χώρας και του καθεστώτος. Έτσι, δεν άργησε να έρθει ο διωγμός του Τρότσκι όχι μόνο από το κόμμα, αλλά και από τη χώρα και ν’ αρχίσουν έτσι οι ανά τον κόσμο περιπέτειες του ιδεολόγου της διαρκούς επανάστασης. Ο μεγάλος αντίπαλος του Στάλιν κατέφυγε πρώτα στην Τουρκία κι από εκεί στο Παρίσι, τη Νορβηγία και τελικά – το 1936 – στο Μεξικό. Και παρ’ όλα αυτά ο πόλεμος μεταξύ τους συνεχιζόταν, αφού και ο Στάλιν δεν ησύχαζε όσο ο Τρότσκι ζούσε, αλλά και ο δεύτερος εξακολουθούσε να οργανώνεται με σκοπό να επανέλθει δριμύτερος και θριαμβευτής στη διακυβέρνηση της χώρας του...
Στις 3 Σεπτεμβρίου 1938 ιδρύθηκε από τον Τρότσκι η λεγόμενη 4η Διεθνής, ως η μόνη γνήσια κομμουνιστική πρωτοπορία στον κόσμο, μακριά απ’ τη σταλινική διαστρέβλωση, αποκτώντας γρήγορα παγκόσμια αναγνώριση. Δεν ήταν λίγοι εκείνοι που δήλωσαν την υποστήριξή τους στην προσπάθεια του Τρότσκι σε αρκετές χώρες του κόσμου. Αποκτούσε λοιπόν η νέα αυτή πλανητικών διατάσεων οργάνωση μία αναμφισβήτητη δυναμική, η οποία κατατρόμαξε το σταλινικό επιτελείο της Μόσχας, που έβλεπε την επιρροή του ανά τον κόσμο να δέχεται σοβαρό πλήγμα. Ο Τρότσκι δεν έμεινε εκεί˙ την περίοδο αυτή συνέγραψε πλήθος άρθρων και βιβλίων αντισταλινικού περιεχομένου, στα οποία θέτει την ελπίδα που αυτός εκπροσωπεί ως τη μόνη λύση για μία αληθινή κομμουνιστική προοπτική παντού πάνω στη Γη. Ακριβώς αυτή η δραστηριότητα του Τρότσκι ήταν που εξαγρίωσε ακόμη περισσότερο τον επικεφαλής της ΕΣΣΔ, ο οποίος θεωρούσε τα χρόνια εκείνα το ρεύμα του τροτσκισμού ως μεγαλύτερο εχθρό και πιο επικίνδυνο ακόμα και από τον ανερχόμενο τότε χιτλερισμό...
Υπό αυτές τις συνθήκες ήταν πολύ φυσικό να ξεκινήσουν στη Σοβιετική Ένωση μαζικές εκκαθαρίσεις εκατοντάδων στελεχών του κόμματος, τα οποία θεωρήθηκαν υποστηρικτές του Τρότσκι, ακόμα και κρυφοί συνωμότες, οι οποίοι καταδικάστηκαν σε θάνατο για κατασκοπεία σε βάρος του κράτους! Ακόμα και εκτός της ΕΣΣΔ, όπως για παράδειγμα στον εμφύλιο πόλεμο της Ισπανίας, μεταξύ 1936 και 1937, οι πράκτορες του Στάλιν έψαχναν, έβρισκαν και εξόντωναν αλύπητα τους «προδότες». Η μορφή του Τρότσκι είχε πια τόσο δαιμονοποιηθεί μέσα στην ΕΣΣΔ, ώστε πολλοί ήταν οι πρόθυμοι να τον σκοτώσουν ακόμα και με τα ίδια τους τα χέρια... Ήταν τόσο πολλοί οι συνεργάτες του Τρότσκι που δολοφονήθηκαν εκείνο τον καιρό από το «μακρύ χέρι» του Στάλιν, που ακόμα και ο θάνατος του γιου του, του Λεφ Σέντοφ, κατά τη διάρκεια μιας εγχείρησης (το Φεβρουάριο του 1938), θεωρήθηκε ένα καθόλου τυχαίο συμβάν και από πολλούς αποδόθηκε στον ίδιο τον θανάσιμο εχθρό του πατέρα του...
Το 1938, λίγο καιρό μετά την ίδρυση της 4ης Διεθνούς, ο Στάλιν διέταξε την υπηρεσία κατασκοπείας του να εξουδετερώσει πάση θυσία τον Τρότσκι, έχοντας τη βαθιά πεποίθηση ότι μετά τον θάνατό του θα καταρρεύσει και το θνησιγενές –όπως πίστευε – παγκόσμιο τροτσκιστικό κίνημα. Ο άνθρωπος των υπηρεσιών πληροφοριών που έλαβε την προσωπική εντολή από τον Στάλιν για τη δολοφονία του Τρότσκι ήταν ο αναπληρωτής διευθυντής του τμήματος εξωτερικών υποθέσεων της NKVD, Πάβελ Σουντοπλατόφ. Αυτός αποφάσισε για το έργο να προσλάβει ως βασικό του συνεργάτη έναν αρκετά αινιγματικό τύπο, για τον οποίο δεν γνωρίζουμε και πολλά πράγματα, τον ειδικό σε δολοφονικές επιχειρήσεις Ναούμ Έιτινγκον. Την εποχή αυτή ο Τρότσκι είχε βρει καταφύγιο στο Μεξικό, όπου ζούσε κινώντας τα νήματα της 4ης Διεθνούς. Πρώτη λοιπόν δουλειά των Σουντοπλατόφ και Έιτινγκον ήταν να δράσουν στο Μεξικό, βάζοντας μάλιστα κατασκόπους τους ακόμα και μέσα στην «αυλή» του «δαίμονα» αυτού και «προδότη» του κομμουνισμού...
Για παράδειγμα ένας πολύ επιτυχημένος πράκτορας των Σοβιετικών κοντά στον Τρότσκι υπήρξε ο στενός συνεργάτης του γιου του, Λεβ Σέντοφ, ο Μαρκ Ζμπορόφσκι. Ακόμα και μετά τον θάνατο του Σέντοφ ο Ζμπορόφσκι συμμετείχε ενεργά ως παθιασμένος οπαδός των τροτσκιστικών ιδεών στην 4η Διεθνή και κανείς εκεί μέσα δεν μπορούσε να υποπτευθεί καν τον πραγματικό του ρόλο. Φυσικά ο Ζμπορόφσκι όλο αυτόν τον καιρό ενημέρωνε λεπτομερέστατα τη Μόσχα, με πολύτιμες πληροφορίες που αφορούσαν ακόμα και σκέψεις του Τρότσκι σχετικά με μελλοντικές του κινήσεις. Η εμπιστοσύνη που ο Τρότσκι έδειχνε στον φίλο του γιου του φαίνεται και από το γεγονός ότι πολλές φορές του διάβαζε άρθρα του που σκόπευε να δημοσιοποιήσει και του ζητούσε κιόλας τη γνώμη του! Με τον τρόπο αυτό ο Στάλιν μάθαινε τι και πού επρόκειτο να γράψει ο εχθρός του και έπαιρνε τα κατάλληλα μέτρα...
Ο Σουντοπλατόφ και ο Έιτινγκον ενεργοποίησαν όλο το δίκτυο Σοβιετικών κατασκόπων στο Μεξικό, προκειμένου να τελειώνουν μια ώρα αρχύτερα με τον Τρότσκι. Τότε ήταν που έβαλαν στο παιχνίδι την πολύ δυνατή πράκτορά τους και γόνο πλούσιας ισπανικής οικογένειας, Καριντάτ Μερκαντέρ και το γιο της, Ραμόν Μερκαντέρ, που ζούσαν από καιρό στη Γαλλία. Τον Ιούλιο του 1939 οι Σουντοπλατόφ-Έιτινγκον βρέθηκαν οι ίδιοι στο Παρίσι, για να δώσουν τις τελικές οδηγίες στη μάνα και το γιο, που εν τω μεταξύ είχαν φτιάξει μια μικρή ομάδα ατόμων πλήρους εμπιστοσύνης για την υλοποίηση της επιχείρησης. Τα μέλη της ομάδας έλαβαν τα πλαστά τους διαβατήρια για το ταξίδι τους στο Μεξικό κι έπειτα ο Έιτινγκον έφυγε αμέσως για τη Νέα Υόρκη, απ’ όπου θα συντόνιζε την επιχείρηση.
Ο Ραμόν Μερκαντέρ είχε ήδη γνωρίσει μία κοπέλα, η οποία θα αποδεικνυόταν «κλειδί» για την εξέλιξη και την κατάληξη των γεγονότων. Επρόκειτο για μια νεαρή Αμερικανίδα, τη Σίλβια Άγγελοφ, η οποία ήταν μέλος της 4ης Διεθνούς και θεωρούνταν φανατική υποστηρίκτρια του Τρότσκι και των θέσεών του. Οι Σοβιετικοί βλέπουν στην κοπέλα μια πρώτης τάξης ευκαιρία να διεισδύσουν ακόμη πιο πολύ στον κύκλο του Τρότσκι, προκειμένου να του βάλουν την θανατηφόρα παγίδα. Ο Μερκαντέρ λοιπόν σύντομα πήρε μέσω της μητέρας του τη σαφή εντολή: να στρατολογήσει για λογαριασμό τους τη Σίλβια και να τη ρίξουν έπειτα δόλωμα στον Τρότσκι. Κάτι τέτοιο βέβαια θα γινόταν μόνο αν οι δυο νέοι έρχονταν πολύ κοντά۬ στήθηκε λοιπόν ένα ολόκληρο σχέδιο, που αργότερα αποδείχτηκε μοιραίο για τον ιδρυτή της 4ης Διεθνούς.
Ο Μερκαντέρ δεν παρουσιάστηκε στην Άγγελοφ με τα πραγματικά του στοιχεία, αλλά παρίστανε το γιο ενός Βέλγου διπλωμάτη, που τον είχε διώξει ο πατέρας του λόγω των τροτσκιστικών και εξτρεμιστικών του διαθέσεων. Της παρουσιάστηκε με το όνομα Ζακ Μορνάρ και ήταν αρκετά όμορφος και ευγενικός για τα γούστα της Άγγελοφ, η οποία γρήγορα τον ερωτεύτηκε και σύναψε μαζί του δεσμό. Είχε ήδη κηρυχθεί ο 2ος παγκόσμιος πόλεμος, όταν το Σεπτέμβριο του 1939 ο Μερκαντέρ παρακάλεσε τη Σίλβια να τον βοηθήσει να πάνε μαζί στο Μεξικό, κοντά στον Τρότσκι, τάχα για να γλιτώσει απ’ τον πόλεμο που ξέσπασε στην Ευρώπη. Η Άγγελοφ δέχτηκε κι έτσι πήγαν στο Μεξικό με τον Μερκαντέρ να πιέζει ασφυκτικά τη Σίλβια να μπει στο στενό κύκλο του Τρότσκι, ζητώντας του να τον βοηθάει χωρίς ανταμοιβή στο δύσκολο έργο του (άλλωστε για τα χρήματα φρόντιζε ο Μερκαντέρ, απ’ τη στιγμή που είχε εξασφαλισμένο ένα πολύ μεγάλο ποσό απ’ τους Σοβιετικούς).
Η Σίλβια πρότεινε στον Τρότσκι την αφιλοκερδή εργασία της και την με αυταπάρνηση αφοσίωσή της κι εκείνος δέχτηκε, αφού άλλωστε την γνώριζε ως δυναμική αγωνίστρια της 4ης Διεθνούς. Έτσι έπιασε το κόλπο των σταλινικών να διεισδύσουν στο ίδιο το σπίτι και το γραφείο του Τρότσκι, αφού μέσω του Μερκαντέρ ενημερώνονταν για τα πάντα. Δεν έχασαν λοιπόν χρόνο. Ήταν άνοιξη πια του 1940, όταν άρχισαν να καταστρώνουν το τελικό σχέδιο της δολοφονίας. Αποφασίστηκε η εξολόθρευση του στόχου να γίνει μέσω μιας μαζικής εισβολής στο σπίτι του Τρότσκι. Ο άνθρωπος που οργάνωσε την επιχείρηση αυτή ήταν ο Γιόζιφ Γκριγκούλεβιτς, άνθρωπος της σοβιετικής κατασκοπείας. Γνωρίζοντας επακριβώς το σχεδιάγραμμα του σπιτιού του Τρότσκι, έθεσε τις τελευταίες λεπτομέρειες του σχεδίου. Στις 23 Μαΐου 1940 νωρίς το πρωί μία ομάδα Σοβιετικών πρακτόρων, ντυμένοι με ρούχα Μεξικανών αστυνομικών και στρατιωτικών, έφτασαν στη βίλα του Τρότσκι και εισέβαλαν μέσα χωρίς χρονοτριβή. Στάθηκαν έξω απ’ το δωμάτιο του στόχου και έριξαν μια βροχή από σφαίρες που κατατρύπησαν την πόρτα. Πιστεύοντας ότι σκότωσαν τον Τρότσκι, έσπευσαν πολύ γρήγορα να εξαφανιστούν, προτού έρθει η πραγματική αστυνομία...
Προς μεγάλη τους απογοήτευση όμως ο Τρότσκι είχε καταφέρει και κρύφτηκε κάτω απ’ το κρεβάτι του κι έτσι τα πυρά των πρακτόρων δεν τον πέτυχαν. Οι Σοβιετικοί όμως δεν έχασαν την ψυχραιμία τους. Ήταν αποφασισμένοι να τελειώνουν με τον ενοχλητικό αυτό αντίπαλο, που στεκόταν εμπόδιο στα σχέδιά τους. Τότε προτιμήθηκε η πιο πονηρή λύση, ο Μερκαντέρ. Πέρασαν μόλις πέντε μέρες απ’ την απόπειρα της δολοφονίας του Τρότσκι, όταν η Άγγελοφ, ανυποψίαστη πάντα η ίδια, σύστησε τους δυο άντρες. Τον Μερκαντέρ τον παρουσίασε φυσικά ως Ζακ Μορνάρ, Βέλγο επαναστάτη και αρραβωνιαστικό της. Ο Τρότσκι συμπάθησε το νέο άντρα και τον καλοδέχτηκε˙ ήταν μορφωμένος και δυναμικός κι έδειχνε πολύτιμος για την οργάνωσή του. Έτσι, άρχισαν να τα λένε συχνότερα και ο Μερκαντέρ πήγε αρκετές φορές στη βίλα του αρχηγού της 4ης Διεθνούς.
Είχε πια μπει ο Αύγουστος, όταν ο Μερκαντέρ έλαβε από τη μητέρα του το νέο ότι ο Στάλιν ήθελε επιτέλους να τελειώνουν με τον Τρότσκι. Την επόμενη φορά λοιπόν που θα τον έβλεπε έπρεπε να τον σκοτώσει... Στις 20 Αυγούστου 1940 ο Μερκαντέρ επισκέφτηκε και πάλι τον Τρότσκι, δήθεν για να του δείξει ένα άρθρο που μόλις είχε συγγράψει και να του ζητήσει τη γνώμη του. Ο Τρότσκι φυσικά δέχτηκε, αφού εκτιμούσε πολύ το νεαρό, και ξεκίνησε να διαβάζει το κείμενο. Τότε ο Μερκαντέρ έβγαλε ξαφνικά μία ορειβατική σκαπάνη, την οποία έκρυβε κάτω απ’ το πανωφόρι του, και χτύπησε δυνατά τον Τρότσκι στο κεφάλι! Αμέσως το έβαλε στα πόδια, ενώ ο Τρότσκι, βαρύτατα τραυματισμένος, ξεψύχησε την επόμενη ημέρα...
Ο Μερκαντέρ προσπάθησε να διαφύγει, αλλά είχε γίνει αντιληπτός απ’ τους ανθρώπους του Τρότσκι που ήταν άγρυπνοι φρουροί του αρχηγού τους στη βίλα, οι οποίοι τον κυνήγησαν και τελικά κατάφεραν να τον πιάσουν. Ξεκίνησε έτσι η δίκη του, στην οποία ο δολοφόνος δικαιολογήθηκε πως σκότωσε τον Τρότσκι επειδή δήθεν εκείνος απαγόρευε στη Σίλβια Άγγελοφ να τον παντρευτεί, καθώς και λόγω των πιέσεων που του εξασκούσε να τον στείλει στη Σοβιετική Ένωση για να οργανώσει μια σειρά φόνων, μεταξύ των οποίων και το φόνο του ίδιου του Στάλιν!... Πάντως το μεξικανικό δικαστήριο τον καταδίκασε σε είκοσι χρόνια φυλάκιση, τα οποία και εξέτισε ως το τέλος. Στην πορεία έγινε γνωστή και η απάτη του με το ψευδώνυμό του, ενώ το Μεξικό απέρριψε το αίτημα της ΕΣΣΔ να απελευθερώσει τον πράκτορά της.
Μετά την απελευθέρωσή του, το 1960, ο Μερκαντέρ πήγε αμέσως στη Μόσχα, όπου έγινε δεκτός σαν ήρωας της Σοβιετικής Ένωσης. Τιμήθηκε μάλιστα και με το σχετικό βραβείο, δηλαδή το Αστέρι του Ήρωα της Σοβιετικής Ένωσης, ενώ ο ίδιος όχι μόνο δεν μετάνιωσε ποτέ για την πράξη του, αλλά δήλωνε και περήφανος που κατάφερε και εξόντωσε τον σημαντικό αυτό εχθρό της Μόσχας! Το 1974 ανέλαβε σύμβουλος του Φιντέλ Κάστρο και έζησε στην Κόυβα ως τον θάνατό του, το 1978.